VAHE 1. TALATEU

‘I he līpooti´ni, ‘oku fakamā’opo’opo atu ai ‘a e ngaahi ola ‘o e ngaahi ‘atita ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga mo e faipau ki he ngaahi lao pule’i ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga ki he ta’u ngāue Siulai 2016 ki Sune 2017. Ko e ngaahi fakamatala foki ko ‘eni´ ‘oku angamaheni ‘aki pē ia hono ‘oatu ‘i he Fakamatala Fakata’u ‘a e ‘Ofisi ‘Atita ‘o e ngaahi ta’u kuo hili´, ‘i he Konga 2 “Līpooti ‘o e Ngaahi Va’a”.  Na’a mau lave atu foki ‘i he ‘emau Fakamatala Fakata’u 2015-16, “ko e konga ko ‘eni´ ‘e fakataumu’a ia ke līpooti mavahe ‘i he ngaahi ta’u ka hoko mai” pea ko ‘eni ‘a e līpooti mavahe ko ia´ ‘o ‘oatu ai ‘a e ngaahi ola ‘o e ngaahi ’atita fakapa’anga mo e ngaahi ‘atita ‘o e faipau ki he ngaahi lao ‘oku nau pule’i ‘a e ngaahi ngāue fakapa’anga ki he ta’u na’e ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017.

Kae kimu’a ai, ko e ki’i fakamatala nounou pe ‘eni ke toe fakamanatu ‘a e natula ‘o e ongo founga ‘atita ko ‘eni – ‘atita ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga mo e ‘atita ‘o e faipau ki he ngaahi lao ‘oku nau pule’i ‘a e pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e Pule’anga´:

‘Atita ‘o e Ngaahi Ngāue Fakapa’anga

Ko ‘emau sivi tau’atāina mo taau ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga ‘a e Pule’anga´ mo e ngaahi Kautaha Fakapule’anga ‘i ha ‘osi ‘o e ta’u fakapa’anga takitaha.  ‘I he faipau ki he Lao ki he ‘Atita ‘a e Pule’anga 2007, ‘oku mau fakahoko hono ‘atita’i ‘a e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘a e Pule’anga´, pea mo e ngaahi Kautaha Fakapule’anga ‘oku nau ‘atita tau’atāina ‘aki ‘a e ‘Atita Seniale´.  Ko e ngaahi kautaha fakapule’anga leva ‘oku nau fokotu’u ha kautaha tauhitohi mavahe ko ‘enau ‘atita tau’atāina, ‘oku pau ki he ‘Atita Seniale ke ne vakai’i mo tali ‘a e ngaahi fakamatala fakapa’anga ko ia´.

‘Oku fakataumu’a ‘emau ‘atita’i ‘o e ngaahi fakamatala pa’anga´ ke mau ma’u ‘a e falala fe’unga ‘oku hao ‘a e ngaahi fakamatala fakapa’anga kātoa mei ha fakamatala hala ‘oku lahi, tupu mei ha ngāue kākā pe fehālaaki, pea makatu’unga ai ‘a e tala ‘e he ‘Atita´ ‘ene fakakaukau pe ko e ngaahi fakamatala fakapa’anga na’e teuteu’i, ‘oku fakatatau ia ki he ngaahi sīpinga fakamatala fakapa’anga ‘oku tali mo ngāue’aki.  Ko e ngaahi sīpinga fakamatala fakapa’anga ko ia ‘oku tali mo ngāue’aki´ ‘oku kau ki ai ‘a e Ngaahi Sīpinga Fakamatala Pa’anga Fakavaha’apule’anga, IFRSs, Ngaahi Sīpinga Tauhitohi Fakavaha’apulenga ki he Pa’anga Fakapule’anga, IPSASs, pe ko ha sīpinga ‘oku tala fakapatonu mai ‘e he lao.

Ko e tala fakakaukau ‘a e ‘Atita´ ‘oku ‘oatu ma’u pe ‘i he ‘atita ‘o e fakamatala pa’anga kotoa pe pea ‘oku kalasi ‘e ua; (i) tala fakakaukau haohaoa, mo e (ii) tala fakakaukau liliu.

• Tala fakakaukau haohaoa: ‘oku fakahā ia ‘e he ‘Atita Seniale ko ‘ene aofangatuku ia ‘oku fai ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga, ‘i he tapa mahu’inga kotoa pē, ‘o fakatatau ki he sipinga fakamatala fakapa’anga ‘oku tali mo ngāue’aki; mo e

• Tala fakakaukau liliu: ‘oku fakahā ‘e he ‘Atita Seniale;

• ko ‘ene aofangatuku, makatu’unga ‘i he ngaahi fakamo’oni faka’atita fe’unga mo kaunga totonu na’e ma’u´, ko e ngaahi fakamatala pa’anga fakalukufua ‘oku ‘ikai hao mei he fehālaaki lahi; pē

(e)  ‘oku ‘ikai malava ke ma’u ha ngaahi fakamo’oni faka’atita fe’unga mo kaunga totonu ke makatu’unga ai ha malava ‘o aofangatuku ko e ngaahi fakamatala pa’anga fakalukufua´ ‘oku hao mei he fehālaaki lahi.

Ko e ngaahi Kalasi leva ‘o e Tala Fakakaukau Liliu ‘oku tolu:

Tala Fakakaukau ‘oku ‘i ai hono Anga

‘Oku fakahā ‘e he ‘Atita Seniale´ ‘a e Fakakaukau ‘oku ‘i ai hono anga ‘oka:

1. kuo ma’u ‘a e ngaahi fakamo’oni fe’unga mo kaunga totonu, pea ne aofangatuku ko e ngaahi fehālaaki ‘oku lahi, ‘i he ’enau tu’u takitaha pe tānaki kinautolu fakakātoa, kaneongo ia´ ‘oku ‘ikai fakatu’utāmaki ki he fakamatala pa’anga; pe
2. ‘ikai malava ke ma’u ha fakamo’oni faka’atita ‘oku fe’unga mo kaunga totonu ke makatu’unga ai ‘a e tala fakakaukau, kae aofangatuku ‘a e ‘Atita´ ko e ngaahi uesia ‘i he fakamatala pa’anga ‘o e ngaahi fehālaaki, taautaha pe ‘i honau tānaki fakakātoa, ‘oku lahi kae ‘ikai fakatu’utāmaki ki he fakamatala pa’anga.

Tala Fakakaukau ‘oku ‘i ai ‘a e Faingata’a

‘oku fakahā ia ‘e he ‘Atita, ‘o ka ne aofangatuku makatu’unga mei he ngaahi fakamo’oni faka’atita fe’unga mo kaunga totonu kuo ma’u, ko e ngaahi fehālaaki, taautaha pe tānaki fakakātoa, ‘oku fakatou lahi mo fakatu’utāmaki ki he fakamatala pa’anga.

‘Ikai malava Tala ha Fakakaukau

‘oku fakahā ia ‘e he ‘Atita´ ‘oku ‘ikai malava tala ha’ane fakakaukau he kuo ‘ikai ma’u ha ngaahi fakamo’oni faka’atita ‘oku fe’unga mo kaunga totonu ke makatu’unga ai ‘e ne tala fakakaukau, pea ne aofangatuku ko e ngaahi uesia ‘e malava hoko ki he fakamatala pa’anga mei he ngaahi fehālaaki te’eki ke fakamo’oni’i ko ‘eni, ‘e malava pe ke lahi mo fakatu’utāmaki.

‘Atita Faipau ki he Lao mo e Ngaahi Tu’utu’uni:  

‘oku makatu’unga eni ‘i he tefito’i mo’oni ko e kau pulengāue´ ‘oku nau fatongia’aki ‘a e faipau ‘a e Potungāue ki he lao mo e ngaahi tu’utu’uni.  Fakatatau ki he Lao ki he ‘Atita ‘a e Pule’anga ‘Atita 2007, ke fakahoko ‘e he ‘Atita Seniale ‘a e polokalama ‘atita ki he ngaahi Potungāue mo e ngaahi fakafofonga ‘o e Pule’anga ‘o:

“tokanga’i ‘oku faipau ki he ngaahi fiema’u ‘a ha Lao ‘oku ne pule’i ‘a e fakalele mo pule’i ‘a e pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e Pule’anga”, (Kupu 10(4)).

‘Oku´ ne toe fokotu’u ‘e he Lao´ ni,

“ko e ‘Atita Seniale´ ke ne vakai’i mo fakapapau’i ‘a e fakahoko ‘o e ngaahi fatongia pule’i fakapa’anga kau ai hono tauhi ‘o e ngaahi lēkooti fakatauhitohi mo ha founga fakatauhitohi fe’unga ki he pule’i fakaloto-potungāue ke fakapapau’i ‘oku faipau ‘a e ngaahi Potungāue´, ngaahi fakafofonga ‘o e Pule’anga´ mo e ngaahi pisinisi ‘a e pule’anga´ ki honau ngaahi fatongia pule’i fakapa’anga ‘i he lao”.

“Ko e tokanga’i ‘oku faipau ki he fiema’u ‘a e lao” ‘oku fakahoko ia ‘i he founga ‘atita ko ‘eni´ ‘a ia ‘oku fai ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale, (TOAG), ki he ngaahi Potungāue mo e ngaahi fakafofonga ‘o e Pule’anga´.  Ko e ‘atita’i ‘o e faipau ki he lao ‘oku mau līpooti ia ‘i he “tohi ki he kau Pule”, Pule ‘o e Potungāue ‘a ia ‘oku ‘atita’i´.  ‘Oku fakatahataha’i leva ‘a e ngaahi tohi ki he kau pule´ ‘o ‘oatu ‘i he līpooti fakata’u ‘a e TOAG ka ko e ta’u´ ni, 2016-17, ‘oku līpooti makehe atu ia heni, ko e ngaahi ‘atita ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga mo e faipau ki he ngaahi lao pule’i ‘o e ngāue fakapa’anga 2016-17.

Ko e meimei kātoa ‘o e ngaahi Potungāue ‘a e Pule’anga´ ‘oku ‘ikai ke nau teuteu ha’anau fakamatala fakapa’anga ‘i he ‘osi ko ia ‘a e ta’u fakapa’anga´.  Kaneongo ia,´ kuo pau ke nau faipau ki he lao, ‘a ia ko e Lao ki hono Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga 2002, hono ngaahi Tu’utu’uni, Tu’utu’uni Faka-Falepa’anga, mo e ngaahi tu’utu’uni ‘a e Minisitā Pa’anga mei he taimi ki he taimi.

‘Oku mau fakakau ‘a e ‘atita’i ‘o e ngaahi Poloseki Fakalakalaka´ ‘i he kalasi ‘atita ko ‘eni,´ he ko e konga lahi, ko hono sivi ‘o e faipau ki he ngaahi makatu’unga mo e fekau ‘oku ‘omai ‘i he ngaahi tohi aleapau takitaha, ko e fa’unga mo e ngaahi founga ngāue ‘oku ‘omai ‘e he ngaahi Kautaha Tokoni, mo faipau ki he Lao ki hono Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga 2002.

‘I he tu’unga ko ia,´ ko e ‘atita ‘o e faipau ki he lao´ ‘oku fakahoko fakataha ia mo e ‘atita ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga´ he kuo pau ke fakahā ‘a e tala fakakaukau ‘a e ‘Atita´ ‘i he fakamatala pa’anga ‘a e poloseki takitaha.

Fakamā’opo’opo mo e Puipuitu’a

‘Oku kamata ‘aki ‘a e vahe takitaha ‘a e fakamā’opo’opo ‘o e ola ‘o e ngaahi ‘atita ‘oku līpooti atu ‘i he vahe ko ia´. ‘Oku hoko atu ai pe ‘a e ki’i puipuitu’a nounou ‘o e natula ‘o e ngaahi ‘atita ‘i he vahe ko ia´ pea toki hoko atu leva ‘a e fakanounou ‘o e ngaahi fakamo’oni faka’atita mo e ngaahi fokotu’u.

VAHE 2. FAKAMATALA FAKAPA’ANGA ‘A E PULE’ANGA (PUBLIC ACCOUNTS) 2016 – 17

Fakamā’opo’opo

Na’a mau fakahā ‘a e tala fakakaukau liliu ki he Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga ki he Ta’u Fakapa’anga 2016 – 17, ‘a ia ‘oku tatau pē mo e ola ‘o e ngaahi ta’u kimu’a´.  Na’e makatu’unga ‘a e tala fakakaukau liliu ‘a e ‘Atita´ ‘i he liliu mei he founga tauhitohi hono lēkooti mo līpooti ‘a e ngaahi ngāue fakapa’anga ‘oku fehū’aki ai ‘a e pa’anga, koe’uhi´ ke lava līpooti ‘i he fakamatala pa’anga´ ‘a e kātoa mo e mahu’inga totonu ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘o e Pule’anga´ ‘i he ‘aho faka’osinga ‘o e ta’u fakapa’anga, ‘aho 30 ‘o Sune, 2017.  Kuo ta’u lahi ‘eni hono feinga ke kakato ‘o e liliu´ ni neongo ‘oku tuai ‘ene laka ki mu’a.

Ko e ngaahi matavaivai kātoa ‘e 28 na’e līpooti ki he Pule ‘o e Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakalotofonua mei hono sivi faka’atita ‘o e Fakamatala Pa’anga 2016-17.  Pea na’e ‘oatu mo e ngaahi fokotu’u ‘e 32 ki he Potungāue´ ko e ngaahi ngāue fakalelei ia ke fakakaukau’i mo fakahoko.

Puipuitu’a

Ko e tu’unga taliui mo ‘ata-ki-tu’a ‘o e Pule’anga´ ‘oku fakahā ia ‘i hono teuteu’i mo hono ‘atita’i ‘o e Fakamatala Pa’anga ‘o e Pule’anga´.    

Ko e Fakamatala Pa’anga´ ‘oku teuteu’i ia mei he va’a Tauhitohi ‘o e Potungāue Pa’anga´ pea ‘oku fakahū mai ia ‘e he Ministā Pa’anga mo e Palani Fakalotofonua.  Ko e Fakamatala Pa’anga´ mo hono ngaahi fakamatala fakaikiiki´ ‘oku nau tokoni ki hono fakahā ‘o e ola ‘o e tu’unga fakapa’anga ‘o e Pule’anga´. ‘Oku kau kātoa ‘a e ngaahi ola ‘o e ngāue fakapa’anga ‘a e ngaahi Potungāue´ mo e ngaahi fakafofonga ‘a e Pule’anga, ‘a ia na’e vahe atu ‘enau pa’anga mei he patiseti ‘a e Pule’anga´ ki he ta’u fakapa’anga´ ni, ‘i he Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga´.

Fakanounou ‘o e Ngaahi Fakamo’oni Faka’atita mo e Ngaahi Fokotu’u

 Ngaahi Me’a Lalahi

i. Tala Fakakaukau ‘a e ‘Atita

Na’a mau ‘oatu ‘a e Tala Fakakaukau Liliu ‘i he Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga 2016/17. Ko e ‘uhinga´ ko hono liliu ‘o e sīpinga tauhitohi fakavaha’a pule’anga, IPSAS, ‘oku makatu’unga ‘i he ngaahi ngāue pe na’e fehū’aki ai ‘a e pa’anga.

Ko e liliu ko ‘eni ki he founga tauhitohi ‘o e fakatokanga’i pe ‘o e pa’anga hūmai mo e hūatu, kuo lau ta’u mai hono fakahoko, ‘a ia ko hono tali ke fakakau mai ‘a e ngaahi mahu’inga ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ki he fakamatala ‘o fakahā atu ai ‘a e ngaahi fika totonu ‘i he ‘aho ‘o e faka’osinga ‘o e ta’u fakapa’anga. ‘I he Nouti 16 ‘o e fakamatala pa’anga, ko e fika fakakātoa ‘o e ngaahi fakatonutonu ki he mahu’inga ‘o e ngaahi mo’ua mai, ngaahi mo’ua ki tu’a, ngaahi ngāue fakatupu koloa, ngaahi nō, koloa, ngaahi mīsini mo e ngaahi me’angāue na’e līpooti ‘i he fakamatala ki he ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘o e ta’u´ ni na’e kātoa ki he TOP$74,614,075 (TOP$65,334,853 ‘i he 2016). ‘Oku fakamatala ko e fika´ni ko e tātānaki mai ia ‘o e uesia ‘o e feinga fakamatala’i ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘i he ‘aho faka’osinga ‘o e ta’u fakapa’anga pea ‘oku tukuhifo ‘e he fika´ ni ‘a e palanisi ‘o e pa’anga fakapule’anga ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017.

‘Oku mau poupou kakato ki he hoko atu ‘o e ngāue´ ni. Kaneongo ia, ‘oua leva ke lēkooti kakato mo e mahu’inga totonu ‘a e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘o e Pule’anga, ‘oku kei fakangatangata pe ‘a e ‘atita ki he ngaahi koloa mo e mo’ua ‘o e Pule’anga ‘oku lēkooti mo līpooti.

Ko e Ngaahi Me’a Lalahi Kehe

i. Ko e Sīpinga Fakamatala Fakapa’anga

Ko e sīpinga fakamatala pa’anga ‘oku ngāue’aki ki hono teuteu’i ‘o e fakamatala pa’anga ko e Sīpinga Tauhitohi Fakavaha’a pule’anga ki he Pa’anga Fakapule’anga, (IPSAS), makatu’unga pe ‘i he fehū’aki ‘a e pa’anga´. ‘Oku fakamatala’i ‘eni ‘i he Ngaahi Tu’utu’uni Fakatauhi Tohi ‘i he Nouti 1(i) mo e 1(ii) ‘o e fakamatala pa’anga. ‘Oku tataki ‘e he Minisitā Pa’anga´ ‘a e ngāue lahi ki he liliu mei he anga maheni ‘o e fehū’aki fakapa’anga ki he liliu ‘o tānaki mai mo e fakamatala ki he ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua. ‘Oku fakamatala ki heni ‘i he‘ene Fakamatala Fatongia ‘i he Fakamatala pa’anga. Ko e fakakau mai ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ki he fakamatala ko e faka’ilonga ia ‘o e liliu ki he fakatokanga’i ‘o e mahu’inga totonu ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua.

Lolotonga ‘oku fakamatala mai ‘oku fakakau mai ‘a e ngaahi tefito’i fakakaukau ‘o e fakamatala kakato ‘o e Koloa mo e Mo’ua hangē ko e sīpinga IPSAS, ka ‘oku ‘ikai fakahā fakapatonu mai ‘i he fakamatala pa’anga ‘a e ngaahi fika ‘o e sīpinga IPSAS kuo ngāue’aki ‘i he teuteu’i ‘o e fakamatala pa’anga´ pea malava tala ai ko e hā ‘a e lahi ‘o e ngaahi sipinga IPSAS kuo ngāue’aki´. ‘I he ‘ikai fakahā fakapatonu ‘a e sīpinga IPSAS kuo ngāue’aki ki he teuteu’i ‘o e fakamatala pa’anga´, ‘oku tau’atāina leva ‘a e kau pule ki he koloa mo e mo’ua ke fakamatala ‘i he fofonga ‘o e fakamatala pa’anga, ‘oku fakamatala ki ai ‘i he Nouti, mo kinautolu ‘e tuku ai pe ia ‘o ‘ikai fakakau ki he fakamatala pa’anga.

ii. Fakafika ‘o e ngaahi ‘Akauni, Sun System, mo e Fakamatala Pa’anga

Ko e fakafika ‘o e ngaahi ‘akauni ‘i he polokalama komipiuta Sun System, ‘oku tatau pe mo e Patiseti´. Ko e ngaahi fehū’aki fakapa’anga (pa’anga na’e ma’u mai mo e ngaahi totongi atu) ‘oku fakahū kinautolu ki he Sun System ki he ‘enau ngaahi vouti takitaha fakatatau ki he patiseti. Ko e fakafika ‘o e ngaahi ‘akauni ‘oku ‘ikai fakakau ha fika ki he ngaahi koloa, ngaahi mo’ua, pa’anga tupu hūmai mo e pa’anga fakamole ka ko e pa’anga hūmai pe mo e pa’anga hūatu.

‘I hono teuteu’i leva ‘o e fakamatala pa’anga, ‘oku fai mei he Sun System ‘a e Fakamatala ki he Pa’anga Hūmai mo e Pa’anga Hūatu. Ko e Fakamatala leva ki he Tupu mo e Mole´ ‘oku toe teuteu’i pe, ka ko hono toe fokotu’u mai ia ‘o e Fakamatala ki he Pa’anga Hūmai mo e Pa’anga Hūatu. Ko e takihala ‘eni ki he kau ngāue’aki ‘o e fakamatala pa’anga koe’uhi ko e pa’anga hūmai mo e hūatu ‘oku kehekehe ia mei he tupu ‘oku ma’u mo e mole na’e hoko lolotonga ‘a e ta’u fakapa’anga pea ko ia ai ‘oku ‘ikai totonu ke fakamatala pehe’i.

‘Oku fakahā heni ‘e he ‘Atita´, ‘oku tupu ‘eni mei he ‘ikai ha fakafika ‘o e ngaahi ‘akauni tupu mo e mole´. Tānaki atu ki ai, ‘oku fiema’u ‘a e kau fakataha mai ‘a e ngaahi Potungāue´ ‘i hono fakahū mai ‘o e fakamatala ki he tupu, mole, ngaahi koloa, ngaahi mo’ua ki tu’a mo e ngaahi mo’ua mai ‘o kapau ‘oku fiema’u ke teuteu’i ‘a e fakamatala ki he tupu mo e mole.

‘Oku fakamo’oni’i ‘e he ‘Atita´ ‘oku hoko ‘a e faingata’a tatau ki he Fakamatala ki he Ngaahi Koloa mo e Ngaahi Mo’ua. Koe’uhi ‘oku ‘ikai ha fakafika ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua kuo fakahū ki he Sun-System, ‘oku tauhi mo tokanga’i pe kinautolu ‘i tu’a mei he Sun-System.

Kapau ‘oku faka’amu ‘a e Pule’anga ke liliu ki he IPSAS ‘o hono fakahā kakato ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua´, ‘oku fiema’u ke ‘uluaki liliu ‘a e Sun System ‘o fakakau atu ki ai ‘a e Tupu, Mole, Ngaahi Koloa mo e Ngaahi Mo’ua hono fakahū ki he System.

iii. Fakamatala ‘o e Tupu mo e Mole

Hangē koia ‘oku fakamatala atu ‘i ‘olunga´, ko e fakamatala ko ‘eni ‘i he ngaahi ta’u lahi kimu’a, ko e tatau tofu pe ia ‘o e Fakamatala ki he Pa’anga Hūmai mo e Hūatu. ‘Oku ‘ikai ai ke ‘oatu ‘e he fakamatala´ ni ‘a e ngaahi tupu na’e ma’u mai mo e ngaahi mole na’e hoko ‘i he ta’u fakapa’anga´.

iv. Fakamatala ‘o e Ngaahi Koloa mo e Ngaahi Mo’ua.

Hangē ko ia kuo fai ‘a e lave ki ai ‘i ‘olunga´, ko e fakamatala ko ‘eni ki he ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua´ ‘oku teuteu’i makehe pe ia ‘i tu’a mei he Sun System. Ko e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘oku fakakau ‘i he fakamatala´, ko kinautolu pe ia na’e fakahoko ‘e he Falepa’anga´ mo e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua kehe pē. Ko e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘o e ngaahi Potungāue´ ‘oku ‘ikai fakatahataha’i ia ‘o fakakau ki he fakamatala pa’anga´ he ‘oku ‘ikai ma’u ‘e he Falepa’anga ia ‘a e ngaahi fakamatala ko ia´. Ko e kakato ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘a e taha ‘o e ngaahi makatu’unga ‘o e tala fakakaukau ‘a e ‘Atita´.

v. Kehekehe hono Fakamatala ‘o e ngaahi Me’a ‘e ni’ihi.

Na’a mau vakai ki he ngaahi kehekehe hono fakamatala ‘o e ngaahi me’a ‘i he fakamatala pa’anga´. Ko e ngaahi fakatātā ‘eni:

• Ko e totongi toloi ke totongi atu mo ma’u mai – Ko e toloi ke totongi atu ‘i he Mo’ua Fakapule’anga´ ‘oku ‘ikai fakakau ia ‘i he Fakamatala ki he Ngaahi Koloa mo e Ngaahi Mo’ua´ kae fakakau ‘a e toloi ke totongi ia ‘i he Ngaahi ‘Akauni ke ‘ave ‘o fakamatala fakakau ‘i he Ngaahi Mo’ua Taimi Lōloa. Pea ki he Ngaahi Mo’ua mai´, ko e toloi ke totongi mai ka ‘oku te’eki ai ‘oku ‘ikai fakakau ia ‘i he fakamatala pa’anga´.

• Ko e Fetō’aki ‘i he Fika Fetongi Pa’anga – ‘Oku tānaki ‘a e fetō’aki ‘o e fika fetongi pa’anga ‘o e Pa’anga Fakalakalaka ki he toenga pa’anga fakalakalaka kae tānaki ‘a e fetō’aki ko ‘eni ‘i he mo’ua fakapule’anga ki he pa’anga ‘inasi.

Ko e ‘ikai fakakau ‘a e kalasi ‘e ni’ihi ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ki he fakamatala pa’anga´ ‘oku ‘ikai muimui ia ki he ngaahi taumu’a ‘o e sipinga IPSAS. ‘Oku hoko ‘eni ko e ‘ikai fokotu’u fakatapau ‘a e fika ‘o e IPSAS ‘oku ngāue’aki´ pea ko hono fakamatala ki he ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘oku ‘ikai fakahā fakatapau ‘i he ngaahi tu’utu’uni fakatauhitohi. ‘Oku malava ai pe ‘a e kau pule ‘o fai tu’utu’uni ki he ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ke fakakau ki he fakamatala pa’anga mo e kinautolu ke tuku ai pe. Ko e ngaahi mo’ua ‘e ni’ihi hangē ko e ngaahi mo’ua ‘e malava ke hoko ‘oku fakahū pe ia ‘i he Nouti´ kae ‘ikai ‘i he Fakamatala ki he Ngaahi Koloa mo e Mgaahi Mo’ua´. ‘Oku fokotu’u atu ai ki he kau pule ngāue´ ke fakapapau’i ‘a e ngaahi Sīpinga IPSAS ‘i he founga fakahā kakato ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘o fokotu’u ia ki he Nouti ki he Ngaahi Tu’utu’uni Fakatauhitohi ‘oku ngāue’aki´.

Ngaahi Ola ‘o e ‘Atita (2016/17)

1. Ngaahi sieke na’e fakafoki ‘e he pangikē:

Na’e ‘i ai ‘a e ngaahi sieke na’e fakafoki mai ‘e he pangikē´. Ko e ngaahi sieke fakafoki ko ‘eni´ ‘oku fuoloa fau talu mei he 2006/07 ki he ta’u fakapa’anga lolotonga, 2016 – 17. Ko hono nunu’a´ ko e mole ‘a e pa’anga hūmai ‘a e Pule’anga´ pea tānaki atu ki ai mo e faingata’a hono toe ma’u ‘o e fa’ahinga koia´. Ko e ngaahi sieke fakafoki ‘o e 2007 ‘oku te’eki ai pe ke ma’u mai hono pa’anga´.

Ngaahi Fokotu’u

Ke toe fakakaukau’i ange ‘e he kau pule ‘o e Falepa’anga´ ‘a e fakatu’utāmaki ‘o e ngaahi sieke fakafoki mei he pangikē. Ko e ngaahi sieke fakafo’ituitui´ ‘oku taau ke ‘oua toe tali ko ha founga totongi mai ia.

2. Ko e Ngaahi Me’a Tuku Fuoloa mei he Fakatonutonu Fakatatau mo e Pangikē.

‘I he vakai ki he fakatonutonu fakahoa mo e pangikē, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi me’a kuo fuoloa ‘oku kei fakakau pe ki he ngaahi fakamatala fakatonutonu´ ni. Ko e fakatātā, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fakahū pangikē kae te’eki fakahū mai ‘i he fakamatala ‘a e pangikē kuo nau ma’u, pea ‘oku a’u ‘eni ki he 2013/14. ‘Oku te’eki ai ke ngāue ki heni ‘a e Falepa’anga´. Ko ha ngaahi me’a tuku fuoloa mei he fakatonutonu fakahoa mo e pangikē´ ‘o te’eki ai kumi ke fakapapau’i ‘oku ne fakatupulaki ‘a e fakatu’utāmaki ‘o e ngāue kākā kae ‘ikai ‘ilo’i fekau’aki mo e ngaahi pa’anga fakapule’anga ko ‘eni kuo te’eki ai fakahū pea ma’u ‘e he pangikē´.

Ngaahi Fokotu’u

Ki he kau pule Falepa’anga´ ke fakapapau’i ‘oku teuteu’i ‘a e fakatonutonu fakatatau mo e pangikē pea mo toe sivi’i taimi totonu ma’u pē.

3. Fakatonutonu Fakatatau mo e Pangikē.

Na’e ‘ikai fakahoko ‘a e fakatonutonu fakatatau mo e pangikē´ ‘i he taimi totonu mo hono toe sivi’i. Na’e toloi lōloa ‘aupito pea toki fakahū mai ‘a e ngaahi fakatonutonu fakatatau mo e pangikē ki he ‘Atita´ ke mau vakai ki ai. Ko hono fakahoko taimi totonu ‘o e fakatonutonu fakatatau mo e pangikē ‘oku ne ‘omai ‘a e ngaahi fakamatala ‘aonga mo taimi totonu ke tokoni ki he kau faitu’utu’uni. ‘E toe malava foki heni hono ta’ofi pea mo ‘ilo’i taimi totonu ‘o ha hoko ha ngāue kākā.

Ngaahi Fokotu’u

Ki he kau pule Falepa’anga´ ke fakapapau’i ‘oku teuteu’i ‘a e fakatonutonu fakatatau mo e pangikē pea mo toe sivi’i taimi totonu ma’u pe.

4. Ngaahi ‘Akauni Pangikē ‘Ikai Ngāue’aki

Na’a mau ma’u mei he fakamo’oni tau’atāina ‘a e pangikē ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi ‘akauni pangikē ‘ikai ngāue’aki kae kei fakamo’ui ‘o ‘ikai ke tamate’i ā. ‘Oku ‘ikai ha pa’anga ‘i ai ka ‘oku nau kei mo’ui pe. Ko hono nunu’a ‘o e ngaahi ‘akauni pangikē ‘ikai toe ngāue’aki kae kei fakamo’ui pē´ ko e mole ‘a e Pule’anga´ hono toe totongi ‘o e ngaahi toloi pangikē ‘o e ngaahi ‘akauni´ ni.

Ngaahi Fokotu’u

Ke toe fai ha vakai ‘a e kau pule Falepa’anga´ ki he kātoa ‘o e ngaahi ‘akauni pangikē ‘a e Pule’anga´ pea tamate’i leva ‘a e ngaahi ‘akauni ‘oku ‘ikai toe ngāue’aki´.

5. Tauhi Malu ‘o e Pa’anga Ngāue

Ko e mole ko ia ‘o e pa’anga ‘i he Falepa’anga ‘i Vava’u´ ‘oku ne talamai ‘a e faingofua ke ngāue kākā ‘aki ‘a e pa’anga ngāue ‘i he seifi ‘a e Potungāue´. ‘Oku faingofua ‘aupito ‘a e ngāue hala ‘aki ‘o e pa’anga ngāue ko ia´, ‘oku taau ke fokotu’u ha ngaahi founga ngāue malu’i ‘oku fe’unga ke ne malava mata’ofi ha hoko ‘a e faingata’a ´ni. Ko e matavaivai ‘i he founga ngāue malu’i ‘i hono tauhi malu ‘o e pa’anga ngāue ‘oku hā ia ‘i he mole na’e toki ‘osi hoko´.

6. Lekooti Tau’atāina ‘oku Tauhi ‘e he Potungāue

Ko e Ngaahi Ngāue Fakatupu Koloa mo e Ngaahi ‘Akauni ‘oku Tauhi ke ‘Ave atu ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha’anau lēkooti ‘oku tauhi mavahe ‘e he Falepa’anga´. ‘I hono teuteu’i ‘o e fakamatala pa’anga, na’e kumi pē ngaahi fakamo’oni mei tu’a mei he Potungāue ki he Ngaahi Kautaha Fakapule’anga, ngaahi ‘akauni kuo ‘osi ‘atita’i ‘a e Ngaahi Kautaha Fakapule’anga, pea mo e Poate Pa’anga Mālōlō ‘a e kaungāue fakapule’anga ‘o toki tānaki fakakātoa ia ko e palanisi, ‘o toki tānaki atu pe ia ki he Fakamatala ‘o e Ngaahi Koloa mo e Ngaahi Mo’ua.

Ngaahi Fokotu’u

Ke fokotu’u leva ha lekooti tau’atāina ‘a e Falepa’anga´, ‘o e ngaahi ‘akauni´ni pea fakapapau’i ‘oku tonu. Ko e ngaahi kumi fakamo’oni tau’atāina mei tu’a´ ‘i hono toki fakahoko hono sivi fakatatau mo e lekooti ko ‘eni ‘a e Falepa’anga.

Ko e ngaahi me’a na’e ‘ohake ‘i he ngaahi ‘atita kimu’a

Ko e ngaahi ‘isiū na’e ‘ohake ‘i he ngaahi ‘atita ‘o e ta’u kimu’a´.  Na’e ‘osi fakahoko hono muimui’i ‘a e ngaahi ‘isiū koia´ ‘i he ‘atita ‘o e ta’u´ ni pea ko e tu’unga ‘eni ‘oku ‘i ai´ ‘oku fakamatala atu ‘i  lalo´.

1. Ko e ngaahi me’a na’e ‘ohake ‘i he ngaahi ‘atita kimu’a ‘o a’u mai ki he 2014/15

Ngaahi Me’a mei he ta’u kimu’a	Tu’unga ‘i he ‘atita 2016/17
1. Koloa, Ngaahi Misini mo e Ngaahi Me’angāue
Fakamatala Kuo ‘oatu ‘e he ‘Atita´ ‘a e tala fakakaukau liliu ‘o ta’u lahi ‘eni makatu’unga ‘i he ‘ikai malava fakamatala ki he kakato mo e mahu’inga totonu ‘o e ngaahi koloa´. Ko e fakakau ‘o e fakamatala ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ki he fakamatala pa’anga´ ko e fakakaukau ia ‘a e Minisitā Pa’anga ke fakakau mai ke lelei ange ‘a e ‘ata-ki-tu’a mo e kakato ‘a e fakamatala ngāue mo e taliui ‘a e sekitoa fakapule’anga.	Ko e ‘isiū ko ‘eni´ ‘oku kei tu’u pe. ‘Oku mau fakahā pe heni ‘oku fiema’u ‘a e ngāue fakataha ‘a e ngaahi Potungāue kātoa ki he ‘isiū ko ‘eni.
2. Ko e fakakau ‘a e fakamatala patiseti ‘i he fakamatala pa’anga
Fakamatala Ko e fiema’u ia ‘a e Sīpinga Tauhitohi IPSAS ke fakakau ‘a e patiseti ki he fakamatala pa’anga ‘o fakahoa mo honau ngaahi pa’anga totonu takitaha. ‘Oku kakato ai ‘a e siakale ‘o e fakamatala ngāue´ he ‘oku malava ai ‘e he kau ngāue’aki ‘o e fakamatala pa’anga´ ‘o tala ko hono tānaki´ mo hono ngāue’aki ‘o e pa’anga na’e faipau ki he patiseti.	Kuo fakakakato ‘a e ‘isiū ko ‘eni´. Kuo fakakau mai ‘eni mo e fakamatala fo’ou ki he fakamatala pa’anga ‘a ia ko e “Fakamatala Fakamā’opo’opo ‘o e Fakahoa ‘o e Patiseti mo e Pa’anga Mo’oni” ‘o faipau ai ki he fiema’u ‘a e IPSAS.
3. Ko hono fakamatala ‘o e Tokoni mei Tu’a
Fakamatala Ko e ‘isiū fekau’aki mo e fakamatala’i ‘o e tokoni mei tu’a na’e ‘ohake ‘i he lipooti ‘o e ‘atita kimu’a´.	Kei tu’u pe ‘isiū.
4. Ngaahi totongi fakahoko ‘e he ngaahi sino kehe ma’ae Pule’anga
Fakamatala Ko e ngaahi totongi ‘e he ngaahi sino mei tu’a ma’ae Pule’anga´ ‘oku ‘ikai kau ‘i he fakamatala pa’anga´. Ka ‘oku fiema’u ke fakakau kinautolu ‘i he Fakamatala ‘o e Pa’anga Hūmai mo e Hūatu ‘o faipau ki he IPSAS. ‘I he Nouti (vi) ki he ngaahi tu’utu’uni fakatauhitohi ‘oku fakamatala ai ‘o pehē kuo te’eki ai fai ha totongi pehē´ ni pe fakamo’oni’i  ha totongi pehē´ ni. Neongo kotoa pe ia, ‘oku fiema’u ‘a e fakamatala ki ai fakatatau ki he IPSAS.	Kei tu’u pe ‘isiū.
5. Fakamatala ‘o e ‘ikai fakakakato ‘o e ngaahi makatu’unga mo e ngaahi fiema’u
Fakamatala Ko e ‘isiū ‘eni fekau’aki mo e pa’anga tokoni ki he Patiseti´ na’e fokotu’u ‘e ma’u mai ‘i he ta’u ko ia´ kae ‘ikai ma’u mai ia. Ko e ‘isiū ke fakakau ki he fakamatala pa’anga ‘a e fakamatala kakato ki he lahi ‘o e pa’anga tokoni ki he patiseti, pa’anga na’e ma’u mai ‘i he ta’u, pa’anga na’e ‘ikai ma’u mai pea mo e ‘uhinga ki ai´.	Kuo solova ‘a e ’isiū ko ‘eni ‘i he fakamatala pa’anga 2016/17.

 

2. Ngaahi Me’a na’e ‘ohake ‘i he ‘Atita ‘o e 2015/16

1. Pa’anga Hūmai – fokotu’u ‘o e fakamatala ‘i he Patiseti ‘i he Fakamatala Pa’anga
Ngaahi Me’a mei he ta’u kimu’a	Tu’unga ‘i he ‘atita 2016/17
Fakamatala Ko e fai ‘o e fakamatala mei he patiseti ke fakatatau ki he ngaahi fika fakakātoa ‘i he patiseti ‘o hangē ko e fiema’u ‘a e IPSAS.	Kuo fakahoko ‘a e ‘isiū ko ‘eni.
2. Pa’anga Hūmai – Fakahū ki he Kalasi Hala (Ngaahi Totongi Fakalotofonua, Laiseni, Pa’anga mei he Fakatupu Koloa mo e Kelekele
Fakamatala Na’e ‘i ai ‘a e ngaahi talitotongi na’e fakahū ia ki he ngaahi vouti hala. Na’a mau fokotu’u ke sivi’i tau’atāina ‘a e ngaahi sēnolo fakatonutonu ki he Sun System koe’uhi´ ke fakasi’isi’i ‘a e hala ‘i hono fakahū ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga´.	‘Oku kei tu’u pe ‘a e ‘isiū ko ‘eni´. Na’e kei ma’u pe ‘i he ‘atita’i ‘o e 2016/17 ‘a e ngaahi talitotongi na’e fakahū ki he ngaahi kalasi hala.
3. Pa’anga Fakalukufua mo e Fe’aveaki Makehe
Fakamatala Ko e ngaahi talitotongi na’e fakahū ki he Pa’anga Fakalukufua mo e Ngaahi Fe’aveaki Makehe ‘oku totonu ke fakakalasi ki honau kalasi totonu takitaha.	‘Oku kei tu’u pe ‘a e ‘isiū ko ‘eni.
4. Tu’utu’uni ki he Pa’anga Tokoni ki he Patiseti
Fakamatala Ko e tu’utu’uni fakatapau ki he pa’anga tokoni ki he patiseti ke fakakau ki he fakamatala pa’anga´. Ke fakakau ‘i he fakamatala ko ia´ ‘a e lahi ‘o e pa’anga fakatatau ki he aleapau pehē ki he fika ‘oku te’eki ma’u mai.	Kuo fakahoko ‘a e ‘isiū ko ‘eni.
5. Vāhenga
Fakamatala ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi faikehekehe ‘i he fakatonutonu fakatatau ‘o e Līpooti mei he Polokalama Micro-Pay mo e Sēnolo Vausia Vahe´. Tānaki atu ki ai, ko e pepa ngāue ‘oku fika’i ai ‘a e vahe mei he Micro Pay ‘oku ‘ikai faile fakataha ia mo e vausia vahe´, pea ‘oku ‘ikai vahevahe ‘a e ngaahi fatongia ki hono fakahoko ‘o e ngaahi ngāue ki he vāhenga´ ka ‘oku fai pē ia ‘e he ‘ofisa ki he vāhenga´.	Kuo fakahoko ‘a e fokotu’u ko ‘eni. Kuo fakatokolahi atu ‘a e Va’a ki he Vāhenga´ ‘aki hano tānaki atu ‘a e Tauhitohi Pule pea toe vahevahe ‘a e ngaahi fatongia ki he kau ngāue ‘o e Va’a´ ni.
6. Aleapau Tokoni Fakangāue
Fakamatala Ko e ngaahi tokoni fakapa’anga ki he ngaahi ngāue ‘oku totongi ‘e he ngaahi Potungāue ‘o fakafofonga’i ‘a e Pule’anga ki he ngaahi sino ‘i tu’a´ ‘oku ‘ikai fai ‘i ha aleapau. Neongo pe ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi Tu’utu’uni Kapineti ki ai, ka ‘oku fiema’u ke teuteu’i pea fakamo’oni mo e sino ‘i tu’a´ kiai, pea faipau ki he aleapau koia´ fakatatau ki he Tu’utu’uni Faka-Falepa’anga ki ai´, konga v 35(2).	‘Oku kei tu’u pe ‘a e ‘isiū ko ‘eni.
7. Pa’anga ‘oku Tokanga’i ‘e he Pangikē Fakalakalaka, (TDB), (Ki He Fakalakalaka ‘o e Sekitoa Taautaha)
Fakamatala Ko e palanisi ‘o e pa’anga ‘oku tokanga’i ‘e he Pangikē Fakalakalaka´ ‘oku ‘ikai fakakau ‘i he fakamatala pa’anga´. Tānaki atu ki ai, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi kehekehe ‘i he palanisi kamata ‘i he ngaahi līpooti fakakuata ‘a e TDB. Na’e fokotu’u atu ‘e he ‘Atita ke toe sivi’i ‘e he Potungāue Pa’anga´ ‘a e tonu mo e kakato ‘o e lipooti fakakuata mei he TDB. Ko ha kehekehe ke fakatonutonu mo e kau pule ‘o e TDB.	‘Oku kei tu’u pe ‘a e ‘isiū ko ‘eni.
8. Ngaahi Poloseki Fakalakalaka ‘i tu’a mei he Fatongia Fakatauhipa’anga ‘a e Pule’anga
Fakamatala ‘Oku mahino lelei pē ‘a e ‘ikai kau atu ‘a e Potungāue Pa’anga´ ki he ngaahi poloseki ‘oku fakapa’anga ‘e he ngaahi tokoni ‘a ia ‘oku totongi hangatonu pē ‘a e pa’anga ki he ngaahi kautaha ‘ikai fakapule’anga, (NGO), ‘oku nau fakahoko. Kaneongo ia, na’e fokotu’u atu ke feinga’i ke fakakau mai mo e ngaahi poloseki koia´ ‘aki hano fakahū ‘o e ngaahi fakamatala ki ai ‘i he Nouti ‘o e fakamatala pa’anga.	‘Oku mau fiefia mo fakamālō’ia ‘i he feinga ‘a e Potungāue Pa’anga ‘o fakakau mai ‘a e fakamatala ki he ngaahi poloseki ‘i tu’a ko ‘eni´ ki he fakamatala pa’anga 2016/17.
9. Ngaahi sieke te’eki ma’u ‘e he Pangikē
Fakamatala Ko e ngaahi sieke ‘oku te’eki fakahū ki he pangikē ki hono totongi atu´ ‘oku fuoloa atu ‘o a’u ki he ta’u fakapa’anga 2011. Ko e ta’u ia ‘e nima mo e te’eki ai fai ha ngāue kiate kinautolu ke kaniseli pe fakafoki ‘i he lekooti ‘a e Falepa’anga´. Na’e fokotu’u atu ‘e he ‘Atita´ ke toe sio leva ki he ngaahi sieke te’eki toho fuoloa ko ‘eni´ mo hano fakatonutonu.	‘Oku kei tu’u pe ‘a e ‘isiū ko ‘eni. Ko e ngaahi sieke te’eki toho ‘oku kei a’u atu pe ki he 2012 ‘i he ‘atita ‘o e 2016/17.
10. Kau Mo’ua Mai – vahevahe ki he Mo’ua Mai Lolotonga mo e Mo’ua Mai Taimi Lōloa Atu
Fakamatala ‘Oku ‘ikai malava ‘e he ‘Atita´ ‘o fakamo’oni’i ‘a e vahevahe ki he Mo’ua Mai Lolotonga mo e Mo’ua Mai Taimi Lōloa´. ‘Oku ‘ikai ha lekooti fakamo’oni pe ko ha ngaahi lisi ‘oku fakamatala ai ki he vahevahe ko ‘eni´. Tānaki atu ki ai, na’e fokotu’u atu ‘e he ‘Atita´ ke fakakau ki he fakamatala pa’anga´ ‘a e toloi ke ma’u mai pea fakahā ‘a e konga lolotonga mo e konga taimi lōloa atu pea ke fakakakato hono ngaahi pepa ngāue mo e lisi ke fakamo’oni’i ki ai.	Ko e ‘isiū ko ‘eni ‘oku kei tu’u pe. ‘Oku te’eki ai pe ke fakakau ‘i he fakamatala pa’anga ‘a e Toloi ke ma’u mai pea te’eki ai fakamo’oni’i ‘a e vahevahe ki he Mo’ua Mai Lolotonga mo e Mo’ua Mai Taimi Lōloa Atu.

 

Fakamatala Pa’anga Talāsiti ‘a Tonga (TTF) 2012 – 13

Ki he Ta’u Fakapa’anga na’e ngata ‘i he ‘aho 31 ‘o Ma’asi 2013, ne ‘oatu ia ‘i he ‘aho 5 ‘o ‘Epeleli, 2017

Ne ‘oatu ‘i he ‘aho 5 ‘o ‘Epeleli, 2017 ‘a e Tala Fakakaukau Kakato ki he Fakamatala Pa’anga Talāsiti ‘a Tonga´ ki he ta’u fakapa’anga ne ngata he ‘aho 31 ‘o Ma’asi, 2013.

Ne ‘oatu pē foki ‘i he ‘aho 5 ‘o ‘Epeleli, 2017 mo e līpooti ki he fakaikiiki ‘o e ola ‘o e ‘atita´. Ko e Fakamā’opo’opo leva eni ‘o e ngaahi ola ‘o e ‘atita´:

1. Ne fakamālō’ia ‘e he ‘Atita´ ‘a e ngaahi tokoni kotoa pē mei he Takingāue mo e kau ngāue lolotonga e fakahoko ‘a e ‘atita´ ni. Na’e malava foki ke mau ma’u kotoa ‘a e ngaahi lekooti fakatauhitohi mo e ngaahi tōketi fakamo’oni na’e fiema’u ki he ‘atita´ ni.
2. Ko e totongi tauhi ‘a e sevesi ‘a e kautaha ‘i ‘Amelika ko e ‘Pillsbury Winthrop Shaw Pittman Ltd na’e holoki hifo mei he $100,000 (‘Amelika) ki he $10,000 (‘Amelika). Na’e fai hono talanoa’i pea tali ke liliu ‘eni, ‘oku ‘i ai e ‘amanaki ‘e fakahoko ‘eni ‘i he kaha’u vave mai´.
3. Ko hono fakahaa’i ‘i he fakamatala pa’anga ‘o e $800,000 na’e ‘ave ki he Pule’anga´ ‘oku ‘ikai ko ha nō ka ko e tokoni pe ki he patiseti´. ‘Oku tatau ia mo hono fakahaa’i ‘i he fakamatala ‘a e Pule’anga, ko ia na’e fakatonutonu ke na tatau pe.
4. Ne ‘ikai ke ma’u ‘e he ‘Atita´ ha toe ngaahi me’a lalahi ka ko ha ngaahi hala pe na’e ‘ilo’i pea fai ‘a e talanoa ki ai pea kuo fakatonutonu.

Vakai’i ‘o e Fakamatala Fakakuata ‘o e Pa’anga Hūmai mo Hūatu

Ne ‘oatu ‘a e ngaahi Setifikeiti Tala Fakakaukau Kakato ‘a e ‘Atita ‘i he ‘aho 17 ‘o Ma’asi, 2017 ki he ngaahi Fakamatala Fakakuata ‘o e Pa’anga Hūmai mo Hūatu ‘a e Pule’anga ki he ngaahi kuata ko eni:

1. 1 ‘o Siulai ki he 30 ‘o Sepitema, 2015
2. 1 ‘o Siulai ki he 31 ‘o Tisema, 2015
3. 1 Siulai 2015 ki he 31 ‘o Ma’asi 2016

Na’e ‘oatu he ‘aho 17 ‘o Ma’asi 2017, ‘a e lipooti fakaikiiki ‘o e vakai na’e fakahoko ki he ngaahi kuata ‘i ‘olunga.

1. Tepile ‘o e Ngaahi Palanisi (Trial Balance)

Ko e palopalema toutou hoko koia ko e ‘ikai fakahū fakataha mai ‘a e fakamatala fakakuata´ mo e tepile ‘o e ngaahi palanisi´ na’e hokohoko mai pē pea toe ‘ohake pē eni mo e Pule ‘o e Va’a Falepa’anga´ mo ‘ene kau ngāue tokoni. ‘Oku mātu’aki mahu’inga ke ‘omai ‘a e lēkooti mo e ngaahi pepa ngāue poupou´ ‘i he taimi totonu.

Ko e ngaahi palopalema´ ni ‘oku tupu mei ai ‘a e lōloa ange ‘o e taimi ke fakahoko ai ‘a e ‘atita´. Na’e tonu mo taau ke feinga’i ‘e he Potungāue Pa’anga mo Palani Fakalotofonua ke kakato ‘a e ngaahi fakahū mo e ngaahi lēkooti kimu’a pea toki ‘omai ‘a e ngaahi fakamatala fakakuata ke ‘atita’i´.

Ngaahi fokotu’u

1.    Ke ‘omai e tēpile fakaikiiki ‘o e ngaahi palanisi´ (trial balance) fakataha pea mo e fakakalasi ‘i honau fa’ahinga takitaha ke tatau mo e Fakamatala Pa’anga Hūmai mo e Hūatu.

2. Ngaahi kehekehe ‘i he ngaahi fakamatala fakakuata

Ko e fika fakatauhoa ‘o e Kuata Sepitema 2015´ ‘i he’ene ‘asi ‘i he Fakamatala Kuata Tisema 2015, na’e kehekehe ia mei he ngaahi fika na’e fakahū mai ‘i he Fakamatala Kuata Sepitema 2015. Ko e fika leva ia mei he ‘Sun system’ na’e tatau ia mo e fika fakatauhoa Kuata Sepitema ‘i he fakamatala ‘o e Kuata Tisema 2015, ‘o kehekehe ia mo e Fakamatala ‘o e Kuata Sepitema 2015. Ne hoko ‘eni tupu mei he ‘ikai malava ‘e he sun system ‘o tala ‘a e ngatangata’anga fakalēkooti ‘o e kuata´ takitaha. ‘Oku kau ia he matavaivai ‘o e founga mapule’i fakalotofale ‘o e founga ngāue, ‘a e ‘ikai ke fakangata hano toe fakahū atu ha fika ki he sun system ‘i he ‘aho ‘oku ngata ki ai e fakamatala pa’anga ‘o e kuata takitaha.

Tupu mei he ngaahi fetōkehekehe’aki´ ni, ne ‘ikai malava ‘e he ‘Atita´ ke fakakakato ‘a e ‘atita´ kae tolotoloi ki he kakato ‘a e ngāue ‘a e Va’a Falepa’anga ‘o e Potungāue´.

3. Fakangata ki he ngata’anga ‘o e Kuata takitaha

Ko e ngaahi fehālaaki ‘i he fakamatala faka-kuata´ ‘oku tupu mei he ‘ikai mahino ‘oku fakangata ‘i he Sun System ‘a e ‘aho ke ngata ki ai hono fakahū ‘a e ngaahi ngāue ki he kuata ko ia, pea loka ai ‘a e Sun System ‘o ‘ikai ha toe liliu ki he fakamatala ‘o e kuata ko ia´. Kuo fai ‘a e talanoa ki he matavaivai ko ‘eni´ mo e kau ngāue ‘a e Falepa’anga´.

Makatu’u’unga ‘i he matavaivai ko ia´, ‘oku mau ‘oatu ‘a e ngaahi fokotu’u´ ni:

Ngaahi fokotu’u

2.       Ke fokotu’u ‘e he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua´ ha tu’utu’uni ngāue pau ki hono fakangata hono fakahū ‘o e lēkooti ‘o e kuata takitaha, pea ke fakamatala mahino ki he kau ngāue hono ngāue’aki´ pea ke tokanga’i foki. 3.       Ke ‘oua ‘e toe fakahū ha fika ki he ‘sun system’ hili ange e ‘aho kuo ngata ki ai hono fa’u pea ‘ave ‘a e Ngaahi Fakamatala Fakakuata´ ki he ‘Atita ke ‘atita’i. 4.       Ke ‘ave ‘a e ngaahi fika kotoa pe ne toki ma’u hiliange ‘a e ‘aho na’e fakangata ki ai ‘a e fakamatala pa’anga´, ki he māhina mo e kuata hoko mai. 5.       Ke fakapapau’i ‘e he Pule ‘o e Va’a Falepa’anga´ ‘oku ‘ave ki he ‘Atita´ ‘i he taimi totonu mo fe’unga ‘a e ngaahi fakamatala mo e pepa ngāue poupou ‘oku nau fiema’u mai´, pehē ‘i ha ‘aho ‘e taha pe ua.

4. Ngaahi lēkooti mo e ngaahi tōketi ‘oku fiema’u mai ‘e he ‘Atita

‘Oku fekuki ma’u pe ‘a e ‘Atita´ mo e ‘ikai ke ma’u mai ‘a e ngaahi lēkooti ‘oku fiema’u ki he fakahoko ‘o e ‘atita´. ‘oku tupu mei heni ‘a e toloi lōloa ange taimi ke fakakakato ‘a e ‘atita´.

Ngaahi fokotu’u

6.       Ke fakapapau’i ‘e he Pule ‘o e Va’a Falepa’anga´ ‘oku ‘ave ‘a e ngaahi lēkooti ‘oku fiema’u mai ‘e he ‘Atita´ ‘i he taimi ‘oku fiema’u mai ki ai´, ‘i loto ‘i he ‘aho ‘e taha pe ua ‘i he taimi ‘oku fiema’u mai ai´.

VAHE 3. NGAAHI POTUNGĀUE ‘A E PULE’ANGA 

Fakamā’opo’opo

Ne mau ‘atita’i e Potungāue ‘e 11 lolotonga ‘a e ta’u´, ‘Ofisi Misiona ‘i muli ‘e 2, toe muimui’i e fo’i ‘atita ‘e 1, pea mo e ‘atita makehe ‘e 1.

Ne mau ‘ohake ‘a e ngaahi matavaivai ‘e 144 ‘i he’emau ngaahi Lipooti ki he kau Pulengāue pea mo e lipooti ‘o e ‘atita makehe. Pehē, na’a mau ‘oatu mo e ngaahi fokotu’u ‘e 209 ke fakahoko koe’uhi ko e ngaahi matavaivai na’a mau ma’u´. Na’a mau fakakau ai pē foki mo e ngaahi tali ne mau ma’u mei he ngaahi Potungāue´ ‘i he’emau ngaahi lipooti ki he kau Pulengāue´. Ko e ngaahi Potungāue ne ‘ikai ke mau ma’u ha tali meiate kinautolu, na’e ‘ikai ke mau fakakau ha’anau tali ‘i he’emau lipooti.

Puipuitu’a

Ko e fatongia fakamatala pa’anga ‘a e Pule’anga´ ‘oku tāfataha pē ia ‘i he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua, ‘a ia ko hono fa’u ‘o e Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga ‘o e ta’u fakapa’anga takitaha. Ko ia ai, ‘oku ‘ikai ke fa’u ‘e he ngaahi potungāue ha’anau fakamatala pa’anga ‘o e ta’u fakapa’anga takitaha.

Kaneongo ia, ko e ngaahi Potungāue kotoa pē ‘oku nau tokanga’i, fakahoko, mo tauhi lēkooti ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga kotoa pē ‘o fakatatau pea mo e founga tauhitohi fakapa’anga ‘a e Pule’anga´ ‘o hangē ko e tu’utu’uni ‘a e lao. ‘Oku mau fakahoko leva hono ‘atita’i ‘o fakatatau pē mo e tu’utu’uni ‘a e lao ki hono tokanga’i e malu mo hono ngāue’aki e pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e Pule’anga.

‘Oku mau fakahoko hono ‘atita’i ‘o e ngaahi Potungāue ‘a e Pule’anga hokohoko pe ‘o ‘ikai li’aki ha vaha’a taimi. ‘A ia ko e palani pea fakahoko ‘o e ‘atita ko ‘eni ‘oku mei he taimi ne ngata ai ‘a e ‘atita ki mu’a ‘o a’u mai ki he taimi ‘oku kamata ai ‘a e ‘atita ko ‘eni, pea ko e ngaahi vaha’a taimi ‘oku ‘atita’i ‘oku fakahā atu pē ia ‘i he lipooti ‘o tatau pe mo ‘emau lipooti ki he kau Pulengāue.

Ko e ngaahi ola ‘o ‘emau ‘atita na’a mau ma’u ia mei he’emau ngaahi founga faka’atita na’e fokotu’u pē ‘o fakataumu’a ki hono sivi mo vakai’i ‘a e ngaahi founga fakatauhitohi mo e fakahoko fatongia ‘a e Potungāue takitaha. Pehē foki, na’e ‘ikai ke mau sivi faka’auliliki ‘a e ngaahi founga ngāue pea ‘e ‘ikai malava ke pehē ko e fakamatala faka’auliliki ‘eni ‘o e ngaahi matavaivai kātoa, pē ko e kotoa ‘o e ngaahi fakalelei ke fakahoko.

Ko e Ngaahi Ola mo e Fokotu’u ‘a e ‘Atita

1. ‘Ofisi ‘o e Palasi

Vaha’a Taimi na’e ‘atita’i: Siulai 2014 – Sune 2016 (mahina ‘e 24)

1. Seifi ki he tauhi malu ai e Pa’anga Hūmai

Na’e tauhi ‘a e pa’anga Hūmai na’e tānaki mei he totongi e Kaati Faka’ilonga’i Fakafonua ‘o Tonga he ‘Ofisi e Komisiona Faifili´ ‘i he ki’i puha pa’anga ‘uli’uli he ‘Ofisi ‘o e ‘Eiki Tauhi Sila.

Ngaahi fokotu’u

1.  Ke ta’ofi faka’aufuli leva ‘a e fa’ahinga fakahoko fatongia ko ‘eni ‘oku hā ‘i ‘olunga´. 2. Ke fakapapau’i ‘e he ‘Ofisa Taliui ‘oku tauhi malu ‘aupito e pa’anga ‘a e Pule’anga´.

2. ‘Ikai ke fakahoko hono vakai’i tau’atāina ‘o e pa’anga tānaki

Na’e ‘ikai ke fakahoko hono vakai’i tau’atāina e founga tānaki ‘o e pa’anga hūmai. 

Ngaahi fokotu’u

3. Ke fakahoko hono vakai’i tau’atāina ki mu’a mo e ‘osi e fakahū pa’anga ki he pangikē.

3. Fakahū tomui ‘o e pa’anga tānaki ki he Pangikē

Ne fakahū tomui atu ki he pangikē ‘a e pa’anga ne tānaki mei he totongi e Kaati Faka’ilonga’i Fakafonua ‘a Tonga ‘i he ngaahi taimi ko eni ne fakahoko ai e ‘atita, ‘o fepaki ia mo e Kupu 48 (7) ‘o e Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010.

Ngaahi fokotu’u

4. Ke fakahū ‘i he ‘aho kotoa pē ki he pangikē ‘a e kātoa ‘o e pa’anga tānaki ‘o hangē ko e tu’utu’uni ‘a e Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010. 5. Ke vakai’i ‘e ha ‘ofisa ma’olunga ‘i he taimi taau mo totonu ‘a e ngaahi pepa ngāue fakapangikē mo e pa’anga. 6. Ke fakatokanga’i ko ha maumau’i mamafa ‘eni ‘o e founga ngāue ‘o kapau ‘e toe hoko.

4. ‘Ikai ha taukei ngāue

Fakatatau ki he fakamatala na’a mau ma’u mei he tokotaha fakahoko fatongia, ko e Tokoni Ngāue Fakakomipiuta, na’e ‘ikai te ne ‘ilo ‘a e Tu’utu’uni Fakahinohino Fakafalepa’anga.

Ngaahi fokotu’u

7. Ke fakahoko he vave taha ha ki’i ako ma’ae kau tānaki pa’anga. 8. Ke fokotu’u ‘e he ‘Ofisa Taliui ha ‘ofisa ma’olunga ke ne tokangaēkina e ngāue ‘a e kau tānaki pa’anga. 9. Ke fatongia’aki ‘e he ‘Ofisa Taliui ‘a hono tokangaēkina fakalukufua e kau tānaki pa’anga.

5. Nounou ‘i he fakahū pa’anga ki he Pangikē

Na’e ‘i ai ‘a e nounou ‘i he pa’anga tānaki he ‘ofisi ‘i he ‘aho 20 ‘o ‘Okatopa, 2015.

Na’e ‘i ai ‘a e nounou ‘i he fakahū pa’anga Hūmai na’e fakahoko he ‘aho 20 ‘o ‘Okatopa 2015, ko e talitotongi fika 335092. Na’e ‘ikai ke hiki ki he Tohi Pa’anga pea mo fakahū ki he pangikē foki. Ne toki totongi fakafoki mai ‘e he tokotaha tānaki pa’anga Hūmai ‘a e fo’i nounou ko ia´ ‘o talitotongi fika 378818 he ‘aho 22 ‘o ‘Aokosi 2016 pea fakahū ai pē ki he pangikē ‘i he ‘aho tatau.

Ngaahi fokotu’u

10. Ke ‘oua ‘e toe fakahoko e founga ngāue ko eni ‘i ‘olunga. 11. Ke tautea ‘a e ‘Ofisa na’a ne fakahoko ‘a e fatongiaʹ ni ‘o fakatatau ki he tō nounou ni 12. Ke vakai’i ‘e ha ‘ofisa ma’olunga pe takingāue ‘i he taimi taau mo totonu ‘a e founga fakahoko fatongia ki he fakahū pa’anga ki he pangikē.

6. ‘Ikai ke tohi e taimi kamata mo e ‘osi mei he ngāue ‘i he lēsisita ma’ungāue

Ko e ongo ‘ofisa ngāue ‘e ua na’e ‘ikai pē ke na tohi taimi ‘i he Lēsisita Ma’ungāue.

Ngaahi fokotu’u

13. Ke tohi taimi ‘a e kotoa e kau ngāue ‘i he Lēsisita Ma’ungāue. 14. Ke vakai’i ‘e he Pulengāue ‘o e ‘Ofisi Palasi´ ‘a e Lesisita Ma’ungāue ‘i he taimi kotoa pe.

7. ‘Ikai ha tohi loka ‘o e saliote mīsini

Na’e ‘ikai ha Tohi Loka ‘o e saliote mīsini ‘e taha.

Ngaahi fokotu’u

15. Ke ‘i ai ha Tohi Loka ‘a e veeni fika P.1295. 16. Ke vakai’i ‘e he Takingāue ‘o e Va’a Fefononga’aki´ ‘a e kotoa ‘o e ngaahi Tohi Loka.

8. Ngāue’aki fakafo’ituitui ‘o e saliote mīsini ‘a e pule’anga

Na’e ngāue’aki ‘e he ‘ofisa ‘e taha ‘a e saliote mīsini ‘a e Pule’anga ki ha’ane fiema’u fakafo’ituitui.

Ngaahi fokotu’u

17. Ke fakafoki e veeni fika P. 1295 ki he ‘Ofisi´ kae’oua kuo ma’u ha tohi fakamafai mei he Pulengāue ‘o e ‘Ofisi Palasi.

2. ‘Ofisi Komisiona ki he Vā mo e Kakai

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Siulai 2014 – ‘Epeleli 2016 (māhina ‘e 22)

1. Ko e ngaahi me’a ke muimui’i

Ko e ngaahi matavaivai na’e `ohake `i he ngaahi `a`ahi `a e `Atita kimu`a´, na`e fai hono toe muimui`i pea na`e fakatokanga`i ai `oku te`eki ha ngāue `e fakahoko ki he ongo matavaivai `e ua na’e ‘oatu, pea  `oku toe `oatu pe `a e fokotu`u tatau.

• `Ikai lēkooti `a e tohi lēkooti ki hono ngāue`aki `o e saliote mīsini; pea
• `Ikai ke maau hono lēkooti `o e tohi vouti.

`Oku `alu ke toe ma`olunga ange `a e tu`unga fakatu`utāmaki mei hono ngāue hala’aki `o e ngaahi saliote mīsini `o e `ofisi´ pea mo e ngaahi fakamole `oku `ikai ke lava `o fakamatala`i.

Fokotu’u

1. Ke fakapapau`i `e he `ofisa faka`uli takitaha `o e ngaahi me`alele `o e `ofisi´ `oku hiki/tohi maau mo kakato `a e tohi lekooti ki hono ngāue`aki `o e me`alele´ pea vakai`i `e he taki ngāue/`ofisa ma`olunga ma`u pe. 2. Ke fakapapau`i `e he `ofisa faifatongia tauhi tohi vouti´, `oku ne lēkooti `a e ngaahi vausia fakamole `i he tohi vouti `i he taimi totonu. 3. Ke fakapapau`i `e he `Ofisa ma`olunga `oku fakafatongia`aki ki hono vakai`i `o e Fakatatau e Tohi Vouti `a e Potungāue ki he lekooti ‘a e Falepa`anga, `oku fakahoko kakato mo tonu pea fakahoko he māhina kotoa. 4. Ke fakapapau`i `e he `Ofisa Pule Ngāue´, ko hono vakai`i fakamāhina`o e Fakatatau e Tohi Vouti `a e Potungāue´ ki he lēkooti `oku tauhi `e he Falepa`anga `oku fakahoko `e ha `ofisa ma`olunga. Tali mei he Potungāue `Oku mau tali `a e fokotu`u ko `eni pea `oku lolotonga fakahoko ha fokotu`utu`u ki ha founga ki hono tokanga`i faka`aho `o e Tohi Vouti´, kae malava ke fakapapau`i ai `oku tauhi malu `a e ngaahi lēkooti `i he taimi hono kotoa. Felāve`i mo hono fakatatau `o e Tohi Vouti mo e Lēkooti `a Falepa`anga, `oku fakalotolahi`i heni `a hono fakahoko ke totonu, `i he taimi totonu mo falala`anga ka na`e hoko `eni ko e palopalema pea `oku kei hokohoko atu pe `a `ene uesia he ngāue `o e `aho´ ni.

2. Tohi Hū Koloa

Ko e fakafika `o e Tohi Hū Koloa fika 7 na`e `ikai ke hokohoko lelei. Ko e hiki fakalaka ha fo`i fika `oku malava ke ne fakatupu ha hoha`a/tokanga makehe kuo`osi fakahoko ngāue `a e `Ofisi ka `oku `ikai ke nau `ilo ki ai.

Pehē foki, ko e Tohi Hū Koloa fika 5 na`e lolotonga ngāue`aki `i he taimi `o e `Atita, na`e `ikai malava `o ma`u lolotonga `a e taimi `a`ahi `a e `Atita´.

Ngaahi Fokotu’u

5. ‘Oku fokotu`u atu heni ke fakapapau`i `e he `Ofisa Tauhitohi´ `oku hokohoko lelei `a hono fakafika `o e hū koloa´. 6. ‘Oku toe fokotu`u atu heni ke fakapapau`i `e he `Ofisa Tauhitohi´ ko e kotoa `o e ngaahi lēkooti fakatauhi tohi `oku tauhi malu mo kakato pea fakafaingamālie `i he taimi ‘a’ahi ‘a e ‘Atita´. Tali mei he Potungāue ‘Oku mau fakahoko ha ngaahi fokotu`utu`u mo ha ngaahi ngāue makehe ki hono siofi/muimui`i hono ngāue`aki `o e ngaahi tohi hū koloa ke malava ke ta`ofi `a e hiki fakalaka mei he hokohoko `o e la`i tohi hū koloa´. `Oku pehē pe foki ki hono fetongi kei taimi ‘o e pepa kaponi lolotonga hono ngāue`aki. Pehē foki, kuo mau `osi ngāue`aki `a e ngaahi faile kehekehe ki hono faile `o e ngaahi ngāue fakapepa `o e ngāue takitaha `o fakatatau ki hono fa`ahinga, fakafaingofua ange ma`u`anga fakamatala, pea mo hokohoko atu ai pe hono siofi mo muimui`i `o e tauhi `o e lekooti pea  `oku tauhi malu.

3. ‘Ikai ha palani ngāue ki ha ngāue tu’ataimi lolotonga e poaki mālōlō fakata’u

`I he `aho 24 Nōvema, 2015 ne ngāue tu`ataimi ai ha `Ofisa, ka `oku lolotonga poaki malōlō fakata`u.

Ngaahi Fokotu’u

7. Ke fakapapau’i `e he `Ofisa Pule Ngāue `a e palani ngāue ki ha fiema`u `o ha ngāue tu`ataimi, pea ke `oua e fakangofua hano totongi `o ha ngāue tu`a taimi ki ha ngāue na’e `ikai hano palani ngāue. Tali mei he Potungāue `Oku hokohoko atu pe `a hono muimui`i ‘eni pehē foki ki hono totonu mo kakato pea mo hono fakamafai`i totonu.

3. Potungāue Ngaahi Ngāue ki Muli – Va’a ‘Imikuleisoni

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Ma’asi 2015 – Sepitema 2016 (mahina ‘e 19)

Ko e `atita ko ‘eni´ na’e fakangatangata pe ki he lēkooti kakato ‘o e fe’ave’aki `o e ngaahi paasipooti pea mo e kakato `o e lēsisita paasipooti.

1. Lahi ‘oku tauhi mo e fe’ave’aki ‘o e paasipooti

Na`e malava `o fakapapau`i `a e kakato kotoa `o e ngaahi paasipooti, tukukehe `a e ngaahi paasipooti fo`ou `e fāngofulu ma nima (45) na`e `ave ki he `Ofisi `o e Komisiona Ma’olunga Tonga `i Lonitoni, Pilitania, `o fakatatau ki he fakamatala na`e `omai´. Na`e `ikai ha tohi fakamo`oni na`e tauhi `i he `Ofisi `Imikuleisoni `i he`enau lekooti ‘o e ‘ave ‘o e ngaahi paasipooti ko ‘eni´.

Kaikehe, `i he `a`ahi `a e `Atita ki he `Ofisi Komisona Ma’olunga Tonga `i Lonitoni na`e lava ke fakapapau`i ai na’a nau ma`u pe `a e paasipooti `e fāngofulu ma nima (45) ne fai ki ai `a e tokanga; `i he `aho 30 Sepitema 2015 na’a nau ma`u ai e paasipooti `e 30 pea mo e `aho 14 `o `Okatopa 2015 na’a nau ma`u ai `a e paasipooti `e 15. Ko e ngaahi paasipooti `e 45 ko `eni, ko e 15 ko e paasipooti Tipilometika, 15 ko e paasipooti `Ofisiale, pea mo e paasipooti `e 15 ko e paasipooti Anga Maheni.

Na`e fakapapau`i mei he lēkooti he `Ofisi Komisiona Mā’olunga Tonga `i Lonitioni´, na`e `ave `e he Komisiona Mā’olunga Le’ole’o `a e ngaahi paasipooti `e 45 ko ‘eni´ ki he ‘Ofisi Komisoni ‘a `Iulope ko e ngaahi paasipooti “FAKATᾹTᾹ” (sample) lolotonga ia `a hono faka’osi’osi ‘o e fealea`aki ki he Aleapau `o e Folau Ta’evisa ki he ngaahi fonua ‘Iulope (`Schengen Visa Waiver Agreement).

Ngaahi Fokotu’u

1.  Ke fakapapau`i `e he Supavaisa ‘oku lekooti kakato hono ‘ave ‘o e ngaahi paasipooti ki he ngaahi `Ofisi Misiona ki Muli ke malava fakamo`oni`i na`e fakahoko hono `ave ‘o e ngaahi paasipooti ko iaʹ.

2. Mole ‘a e faka’ilonga Visa Fika (00) 36651

Na`e `ikai ke malava ke ma’u ` a e  tohi fakamatala faka`ilonga Visa Fika 36651 lolotonga hono fakahoko `o e lau koloa.

Tali mei he Potungāue

Na`e fakapapau`i ko e faka`ilonga visa ko `eni´ ko  e taha ia `o e ngaahi faka`ilonga visa MANUAL na`e `ikai ke ma`u `i he `Ofisi `o e `Imikuleisoni. `Oku lolotonga fakahoko hono kumi `e he Va`a Pa`anga´ pea mo e Va`a Visa.

3. ‘Oku fakautuutu ‘a e lahi ‘o e paasipooti maumau mei he paaki (print) ‘o e paasipooti.

Na`a mau fakamo’oni’i ‘a e tupulaki ‘o toe lahi ange `a e ngaahi paasipooti `oku maumau mei he fehālaaki hono paaki `o fakatatau ki he ngaahi `atita kimu`a´. `I he `atita ko ‘eni (vaha’a taimi ko e mahina 19)  ko e paasipooti ai `e 393 na`e fakata`e`aonga`i koe`uhi ko e fehalaaki `a hono paaki `o fakafehoanaki ki he taimi `atita kimu`a (vaha’a taimi ko e mahina `e 26) ko e paasipooti ‘e 76.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke fakapapau`i `e he Supavaisa `oku fakasi`isi`i `a hono paaki fehalaaki `o e ngaahi paasipooti pea ke tauhi kakato mo maau `a e lekooti `o e ngaahi paasipooti `oku paaki fehalaaki.  Tali mei he Potungāue Na`e makatu`unga mei he ngaahi maumau fakatekinikale na`e toutou hoko ki he misini pulusi `a e fakautuutu ke toe lahi ange `a e fika `o e ngaahi paasipooti maumau mei he fehalaaki hono pulusi.

 4. Potungāue ‘o e Ngaahi Ngāue ki Muli: ‘Ofisi ‘o e Misiona Ma’olunga Tonga (THC), Lonitoni, UK

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Ma’asi 2013 – ‘Okatopa 2016 (mahina ‘e 44) 

1. Ko e ngaahi me’a na’e muimui’i – Līpooti ‘o e ‘Atita Fakamuimui ‘o e ‘aho 12 ‘o Sepitema 2013

Ko e ngaahi matavaivai na’e `ohake `i he Līpooti `a e `Atita ki he Pulengāue ‘o e ‘atita kimu’a´, na`e fakatefito ia `i he ngaahi fakamole ta`efakatu’utu’uni `o felāve`i mo e Komisiona Mā’olunga Mālōlō, mēmipa hono fāmili pea mo ‘ene kau ngāue fakaloto’api. Na`e `ikai fakatokanga`i ha ngāue na`e fakahoko `e he Potungāue ke fakatonutonu `aki `a e ngaahi me`a na`e līpooti.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke ta`ofi leva `a hono ngāue`aki anga maheni `e he kau ngāue `a e Misiona´ `a e pa`anga `a e pule`anga´ ki he`enau ngaahi fiema`u fakataautaha pea toki totongi fakafoki `amui. 2. Ke fakapapau`i `e he Potungāue´ ko e kau ngāue `o e ngaahi `Ofisi Misiona ‘i muli´ `oku nau faipau ki he ngaahi tu’utu’uni mo e ngaahi monū`ia `o e lakanga `oku takitaha ‘i ai. 3. Ke ta`ofi foki hono totongi hangatonu ki he kau ngāue `o e `Ofisi Misiona ‘i muli, `a e ngaahi tikite folau pea mo e ngaahi fakamole ‘ulungaanga tatau, ko e ngaahi fakamole fakataautaha `a ia `oku fua ‘e he ‘Ofisi.  Kaneongo ia, ‘i ha tu’unga mātu’aki faingata’a pea ‘e taau ke fai ‘a e totongi ki he ‘ofisa ngāue ka kuo pau ke ne fakamatala fakamo’oni kakato ki he fakahoko ‘o e fakamole´ ‘aki hono fakahū mai ki he ‘Ofisi Misiona pe ‘Ulu’i ‘Ofisi ‘i Tonga ‘a e ngaahi talitotongi mo e ngaahi tōketi poupou hono ngāue’aki ‘o e pa’anga´. 4. Ke feinga ma’u pe ke ‘uluaki ma`u ‘a e tu’utu’uni ‘a e ma`u mafai totonu ‘o e ngaahi me’a ‘oku ‘ikai mafai ki ai ‘a e ‘Ulu ‘o e ‘Ofisi´ pea toki fakahoko ‘a e me’a ko ia´.

2. Ko e ngaahi pa’anga hūmai makehe mo e totongi fakafoki na’e ‘ikai ke ‘i ai hano tali totongi

Ko e pa`anga hūmai ko e “Ngaahi Pa’anga Hūmai makehe” mo e “Pa’anga Totongi Fakafoki” na`e `ikai hano tali totongi, kaikehe ko e lekooti `a e Pangikē na`e faka`aonga`i ko e fakamo`oni ki hono fakahū ki he tohi pa`anga.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ko e ngaahi pa`anga kotoa pe `oku fakahū hangatonu ki he Pangikē ke tali totongi pea ko e tohi fakamo`oni ia ki hono fakahū ki he Tohi Pa`anga.

3. Fetu’utaki ‘i he Vā ‘o e ‘Ofisi Komisiona Lonitoni pea mo e ‘Ulu’i ‘Ofisi ‘i Tonga

Ko e fetu`utaki fakangāue `o e `Ofisi Komisiona Ma’olunga ‘i Lonitoni mo e `Ulu`i `Ofisi `i Tonga ni, tautautefito fekau’aki mo e ngaahi me’a ki he kaungāue, `oku fakatokanga`i `oku taimi loloa ange `i he taimi na’e totonu ke fakahoko ai´. Ko hono ola´ `oku `ikai ke ngata pe `i hono uesia `o kinautolu `o e kaungāue `oku kau totonu ki ai´ ka `oku hoko kotoa ki he `Ofisi:

Fakatātā; ko hono aofangatuku `a hono fokotu’u `o e lakanga Komisiona Ma’olunga Le`ole`o´ na`e fe’unga mo e māhina `e valu (8). Ko hono uesia fakapa`anga `a hono `ikai ke fakahoko taimi totonu `a e ngāue ko `eni,  na`e uesia lahi `a e anga hono mapule’i `o e fe’unga ‘o e pa’anga ngāue ‘a e `ofisi; nounou ‘a e pa’anga ngāue pea ngāue`aki ‘a e nō fakaPangikē (overdraft) ke tokoni, toe lahi ange `a e totongi tupu´ mo e totongi komisoni, pea na`e fe’unga mo e māhina `e hiva (9) pea toki ma`u kakato `e he Komisiona Ma’olunga Le`ole`o´ `a `ene vahe kakato taimi totonu´.

Ngaahi Fokotu’u

6.  Ke fakavavevave ange ‘a e taimi fetu’utaki ‘o e ngaahi tu’utu’uni ‘oku kole mai, mo fakahoko atu ki he ‘Ofisi Lonitoni ki he lelei ange ‘o e ngāue ‘a e ‘Ofisi mo hao mei he ngaahi fakamole fakapa’anga tānaki mai.

4. Mapule’i ‘o e Pa’anga Ngāue

Ko hono `ave `o e pa`anga ngāue ki he `Ofisi Misiona `i Lonitoni´ na`e `ikai ke fakahoko taimi totonu pea ne fakatupunga ai `a hono ngāue`aki e nō fakaPangikē (overdraft) ki he‘ene ngāue talu mei Tisema 2013.

Ngaahi Fokotu’u

7. Ke fakahoko taimi totonu mei he `Ofisi ki he Potungāue Pa’anga´ ‘a hono ‘ave taimi lelei `o e pa`anga ngāue ki he `Ofisi Misiona `i Lonitoni´ kae malava ta`ofi hono ngāue`aki ‘a e nō fakaPangikē (overdraft) ki hono fakalele ‘o e ‘Ofisi,  fakasi`isi`i ‘o e totongi komisoni mo e toloi `a e Pangikē, pea  mo ta`ofi `a e uesia fakaleleloto `oku fa’a hoko ki he kau ngāue `i he `ikai ke `i ai ha pa`anga ngāue  fe`unga (uesia – fakatatali hono totongi kakato honau vāhenga ‘i he ngaahi taimi ‘oku hoko ai ‘a e ‘ikai ha pa’anga ngāue fe’unga).

5. Lau ‘o e Paasipooti

Na`e fakapapau`i mei hono lau `o e paasipooti na`e `i he `Ofisi Misiona´, na`e `ikai ha ngaahi paasipooti `i he liliu paaki fo`ou `o makatu`unga `eni  ko hono paaki `o e ngaahi paasipooti´ `oku fakahoko kotoa pe ia `i he `Ulu`i `Ofisi `i Nuku`alofa. Ko e paasipooti `e 45 ko e tatau (sample) na`e `ave mei he `Ulu`i `Ofisi´ ki he Komisiona `Iulope na`e lēkooti kuo`osi `ave ki he Komisoni ‘a ‘Iulope.

Ko e ngaahi paasipooti `e onongofulu-mā-nima (65) `o e paaki motu`a´ (tohi nima) `oku kei tauhi ko e koloa `i he `Ofisiʹ.  Na`e fakahoko hono lau `o e ngaahi paasipooti fakataimi (certificate of identity) `oku tatau mo fakamo`oni`i ki he lēsisita.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ke fakafoki ki he `Ulu`i `Ofisi `a e ngaahi toenga paasipooti kotoa pe `i he paaki motu`a´ ki hano faka`auha fakafou `i he Kōmiti Tokanga ki he Ngaahi Koloa ‘a e Pule’anga, (GADC). 9. Ke lēkooti kakato mo lēsisita ma’u pe ‘a e ngaahi paasipooti ‘oku ‘ave mei he ‘Ulu’i ‘Ofisi ‘i Nuku’alofa´ ni ki hotau ngaahi ‘ofisi misiona kotoa ‘i muli, ‘o lēkooti pau ai ‘a e fika ‘o e paasipooti mo e lahi ‘o e paasipooti. 10. Ke tauhi `a e ngaahi lēkooti kakato ‘o e ngaahi ngāue kotoa pē ki hono ‘oatu ha paasipooti ‘o hoko ia ko e lēkooti tukupau ‘a e ngaahi `ofisi misiona kotoa `i muli.

6. Lēsisita ‘o e Ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u pea mo e ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u kuo maumau ‘oku fokotu’u atu ke faka’auha

Na`e kakato mo maau `a e lēsisita `o e ngaahi koloa tauhi tu`uma`u. Na`e toe `oatu pē `a e lisi `o e ngaahi koloa tauhi tu`uma`u `oku `ikai ke ngāue`aki (maumau) fakataha mo e lipooti ki he `Ulu`i `Ofisi ke fakahoko `a hono faka`auha `o fakafou `i he Kōmiti Koloa ‘a e Pule’anga, GADC.

Ngaahi Fokotu’u

11. Kapau `oku te`eki fakahū ‘a e lisi ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u maumau ki he Kōmiti Koloa ‘a e Pule’anga, (GADC), ko e lisi `o e ngaahi koloa tauhi tu`uma`u maumau mei he `Ofisi Misiona Lonitoni `a ia kuo`osi fakamo`oni`i `e he `Atita ke fakahū leva ki he GADC ki honau faka`auha vave.

5. Potungāue Ngaahi Ngāue ki Muli: ‘Ofisi Komisiona Mā’olunga Tonga, Kenipela, ‘Aositelelia

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Ma’asi 2013 – Ma’asi 2017 (māhina ‘e 49)

1. Ko e ngaahi me’a na’e muimui’i mei hono ‘atita kimu’a, Līpooti ‘o e ‘aho 10 Sune, 2013

• Na`e te`eki ha ngāue `e fakahoko felāve`i mo hano totongi fakafoki `a e fakamole hono ngāue`aki `o e telefoni `a ia na`e fe`unga mo e AUD$5,672.89, ko hono ngāue`aki `o e taha `o e ngaahi telefoni to`oto`o `a e `ofisi´ pea totongi `e he `Ofisi `a e fakamole´ ni, lolotonga ia´ ko e tokotaha ko ‘eni´ na’e `ikai ke toe ngāue `i he `Ofisi´.

• Na`e te`eki ai pe foki mo ha ngāue ia na’e fakahoko ke fakatonutonu mo fakafoki `a e pa`anga AUD$9,066.79 na`e fakahū hangatonu ki he taha `o e ngaahi kaati Pangikē fakangāue `i he `aho 7 `o Siulai, 2010. Ko e ngaahi fehū`aki fakapa`anga na`e fakahoko ia `i Toake, lolotonga ia´ na’e `ikai ha `ofisa ngāue ia `o e `ofisi `i Toake `i he taimi ko ia´, pehē foki na`e `ikai ha koloa fakatau mai (hūmai) `a e `ofisi´ mei Toake `i he taimi ko iaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke fakatokanga`i `a e mole `i he pa`anga fakapule’anga na`e fe`unga mo e pa`anga `Aositelelia `e $14,739.68 (fakafuofua ki he pa`anga Tonga `e $25,000.00) `a ia `oku hā `i `olunga´. 2. Ke fa`u ha tu’utu’uni mo e founga ngāue ma’ae ngaahi ‘ofisi misiona ‘i muli´ ki hono feinga ke tānaki mai ‘o ha mo’ua pe mole ki he pa’anga fakapule’anga´ pea ke fakakau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ma’ae ngaahi ‘Ofisi Misiona ‘i Muli pea ke nau faipau ki ai kātoa.

2. ‘Esitimeti vs Fakamole Totonu

`I he faka`osinga `o Ma`asi 2017, ko e ngaahi fakamole `eni ne hulu honau totongi `i he `esitimeti na’e vahe`i mai ke ngāue`aki ki ai:  Fefolau`aki Fakalotofonua, Totongi `o e Fetu`utaki Telefoni, Totongi Fe’aveaki Tohi, Paaki mo e Naunau Faka’ofisi pea mo e Talitali Kakai.

Tānaki atu ki ai, na`e `ikai ha pa`anga `esitimeti na`e vahe`i ki he ongo fakamole `e ua ko `eni ka na`e `i ai `a e ngaahi fakamole na`e totongi mei ai: Tauhi Me`angāue, pea mo e Tauhi `Ofisi.

Ngaahi Fokotu’u

3. Ke fakahoko leva hano fakatonutonu e ngāue ta`efakatu’utu’uni ‘oku fakamatala ki ai ‘i ‘olunga. 4. Ke fakahoko taimi totonu hono vakai`i `o e ngaahi fakamatala fakamahina `a e `Ofisi Misiona Kenipela pea mo e kotoa `o e ngaahi `ofisi misiona `i muli, pea ke ‘ave leva ‘a e ngaahi tali, fale’i, mo e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakalelei ki he ngaahi matavaivai ke fakalelei’i.  `E malava heni ke ne ta`ofi ‘a e hokohoko ‘o e ngāue ‘ikai fakatu’utu’uni `oku fakamatala ki ai ‘i ‘olunga/ pea pehē ki ha ngaahi matavaivai fakapa’anga natula tatau mo ia.

3. Lēsisita Vahe pea mo e Lēsisita ki hono ngāue’aki ‘o e Telefoni

`I he `a`ahi ko `eni na`a ku tokoni ai ki hono fokotu`u mo hono teuteu`i ha lesisita vahe `a e `ofisi `o kamata mai mei Siulai 2016. `Oku `ikai ke ngata pe `i he fiema`u ke tauhi ‘a e lekooti vahe ka `oku tokoni foki ki hono fakapapau`i na`e kakato hono totongi `o e vahe mo e ngaahi monū`ia `a e kau ngāue´ `i he ngaahi uike vahe takitaha. Na`e `i ai mo e ngaahi taimi na`e toloi ai hono totongi kakato `o e ngaahi vahe´ mo e monū`ia `a e kau ngāue `o tupu `eni mei he `ikai ha pa`anga ngāue fe`unga.

Na`a ku tokoni foki ki hono fokotu`u mo hono teuteu`i ha lesisita ki hono ngāue`aki `a e telefoni `a e `Ofisi. Ko e lesisita fo`ou `eni `a ia `e malava ke ne fakapapau`i `a e kakato mo e maau hono lekooti `a e kotoa `o e ngaahi telefoni laine mo e telefoni to`oto`o faka`ofisiale mo e totongi fakamahina `a e `ofisi.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ke hokohoko atu `a hono tauhi faka`aho mo tokanga`i `o e Lēsisita Vahe mo e Lēsisita hono ngāue`aki `o e Telefoni na`e toki fokotu`u. (fa`u). 6. Ke fa’u ha tu’utu’uni pau ki hono fakataumai mo e lakanga ke ne ngāue’aki ‘a e telefoni to’oto’o ‘i he ‘ofisi takitaha ‘i muli.  Fakakau foki ‘i he tu’utu’uni, ko e ngaahi talanoa telefoni ‘ofisiale pē ´‘e totongi mei he pa’anga fakapule’anga´, pea ke lēkooti ‘a e telefoni to’oto’o kotoa pē ‘i he lēsisita Ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u ‘a e ‘Ofisi´.

4. Lēsisita Koloa Tauhi Tu’uma’u pea mo e Ngaahi Koloa ‘ikai ke toe ngāue’aki kuo fokotu’u atu ke faka’auha

Na`e `i ai `a e ngaahi koloa `oku `ikai ke toe ngāue`aki (pe maumau) kuo `i he tu`unga ke faka`auha.

Ngaahi Fokotu’u

7. Ke toe fakakakato `a e Lēsisita `o e Ngaahi Koloa Tauhi Tu`uma`u `aki hono tānaki atu `o e ngaahi fakamatala `oku `ikai fakakau ki ai. 8. Ke teuteu`i pea fakahū atu ki he `Ulu`i `Ofisi, Nuku`alofaʹ `a e lisi `o e kotoa `o e ngaahi koloa `oku `ikai toe ngāue`aki (maumau) ki hono fakahoko atu ki he Kōmiti Poate Savea ki he Koloa ‘a e Pule’anga ki hano faka`auha.

5. Fefolau’aki ‘a e kaungāue – Kaati Pangikē vs Pa’anga Folau (Per-diem)

Ko e kotoa `o e ngaahi fakamole ki he fefolau`aki `a e kau ngāue lolotonga `a e taimi ngāue faka`atita, `o tatau pe `i he folau ki tu’apule`anga pe fakalotofonua, na`e faka`aonga pe `a e kaati Pangikē `a e `ofisi ki hono totongi `o e ngaahi fakamole – totongi tikite folau, `utu ki he fefononga’aki fakaloto fonua, nofo`anga pea mo e ngaahi fakamole fekau’aki.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke toe vakai`i `a e founga ko ia ki hono totongi `o e ngaahi monū`ia `i he fefolau`aki faka`ofisiale `a e kau ngāue `o ngāue`aki e kaati Pangikē ‘a e ‘Ofisi ‘o fakataumu’a ki ha liliu ke muimui ki he tu’utu’uni mo e founga ngāue `oku ngāue`aki `e he Pule`anga.

 6. Potungāue Pa’anga Hūmai mo e Tute: Tafa’aki Tānaki Tukuhau Fakalotofonua (Pisinisi Lalahi, Pisinisi Iiki, Va’a ‘Atita)

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Siulai 2014 – ‘Epeleli 2017 (mahina ‘e 34) 

1. Ko e ngaahi me’a na’e toe muimui’i

Ngaahi fokotu’u ‘a e ‘Atita (‘atita ki mu’a)	Tu’unga na’e ‘i ai ‘i he ‘atita ko ‘eni.
1.       Ke vakavakai’i fakalelei ‘a e ngaahi fakamatala tukuhau ‘a e ngaahi kautaha tukuhau ‘oku hokohoko mole pē ‘o ‘ikai ha Pa’anga Hūmai ‘o ‘ikai ha tukuhau.	Na’e filifili ‘e he Va’a ‘Atita ‘o e ‘Ofisi Tukuhau ‘a e ngaahi kautaha kuo hokohoko ‘enau fakamatala tukuhau mole ‘i he ta’u ‘e 3 ki he 5 (pe lahi ange).
2.       Toe fakatonutonu hono fika’i ‘o e tukuhau.	‘Oku fakahoko ‘e he Va’a ‘Atita ‘o e ‘Ofisi Tukuhau ‘a e toe vakai’i mo fakatonutonu ‘o e ngaahi fakamatala tukuhau, pea ‘oku fakafiemālie pē.
3.       Tukuhau Ngāue’aki Fakalotofonua (Domestic CT), palanisi ke totongi fakafoki ‘oku te’eki ai ke ‘eke.	‘Oku lolotonga fakahoko ‘e he Va’a ‘Atita ‘o e ‘Ofisi Tukuhau´ ‘a hono vakai’i mo sivi e tu’unga taau mo e mo’oni ‘o e ngaahi Pa’anga Tukuhau Ngāue’aki te’eki totongi fakafoki ko ‘eni ki he kau totongi tukuhau.
4.       Pa’anga Hū Mai te’eki tānaki	‘Oku toe ‘ohake pē ‘a e matavaivai´ ni ‘i he ‘atita ko ‘eni´.
5.       Tukuhau Ngaahi Kautaha – Lisi ‘o e kau totongi tukuhau	‘Oku fakafiemālie ‘a e ngāue na’e fakahoko ‘e he Potungāue ki hono toe fakafo’ou ‘o e lisi ‘o e kau totongi tukuhau na’e ‘ohake‘i he lipooti ‘atita ki mu’a.
6.       Tukuhau ‘o e vāhenga ‘a e Pule’anga: ‘ikai ke fakahū atu ‘a e fakamatala tukuhau ‘o e vāhenga ‘a e ngaahi Potungāue	‘Oku toe ‘ohake pē ‘a e matavaivaiʹ ni ‘i he ‘atita ko eniʹ.

2. ‘Ikai ke fakatonutonu fakafehoanaki ‘a e tukuhau mei he vahe kau ngāue fakapule’anga

Na’e ‘ikai ke fai ‘a e fakatonutonu fakafehoanaki ‘a e tukuhau mei he vahe ‘a e kau ngāue fakapule’anga´ tupu mei he ‘ikai ke fakahū ‘e he ngaahi Potungāue´ ‘a ‘enau ngaahi fakamatala tukuhau vāhenga ke malava ai hano fakahoko ‘o e fakatonutonu fakafehoanaki.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke fai leva ‘e he ‘Ofisi Tukuhau ha ngāue ke fakamamafa’i ki he ngaahi Potungāue ke nau fakahū mai ‘enau ngaahi fakamatala tukuhau vāhenga ‘i he taimi totonu.

3. ‘Ikai ke kakato hono fakatonutonu fakafehoanaki ‘o e Tukuhau ‘o e Vahe kaungāue ‘a e ngaahi Pisinisi Iiki

Ne ‘ikai ke kakato hono fakatonutonu fakafehoanaki ‘o e ngaahi tukuhau ‘o e vahe ‘a e kaungāue ngaahi Pisinisi Iiki ‘i he ta’u ‘e ua (2) kuohili 2014/15 mo e 2015/16. Pea ‘oku te’eki ke kakato ‘a e ngāue ki he ta’u fakapa’anga 2016/17.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke fakahoko hono fakatonutonu fakafehoanaki ‘e he Va’aʹ ni ‘a e tukuhau ‘o e vahe ‘a e kaungāue ‘a e ngaahi Pisinisi Iiki ‘i he taimi totonu.

4. ‘Ave ‘o e koloa ‘a e Potungāue

Na’e ‘ave ‘e he Minisitā kimu’a ‘o e Potungāue ‘a e saliote misini ‘e ua, laiseni fika MORC 01 mo e MORC 02 ‘i he’ene hiki mo ‘ene hoko ko e Minisitā ma’ae Potungāue Pa’anga mo e Palani fakafonua. Na’a ne ‘ave foki mo e ki’i ‘aisi ‘a e ‘Ofisiʹ.

Pehē foki, ne fakatau ‘e he Potungāue ‘a e telefoni to’oto’o ‘e ua ma’ae ongo Tokoni Pule ngāue ka kuo na hiki atu. Fakatatau ki he fakamatala ne mau ma’u, ne na ō pē mo e ongo telefoniʹ.

Ngaahi fokotu’u ‘a e ‘Atita

3. Ke fakafoki ki he Potungāue ‘i he vave taha ‘a e ngaahi koloa ko ‘eni. 4. Ke tuku ‘i he Potungāue pē ‘a e ngaahi koloa ko ‘eni ‘i he taimi kotoa pē. 5. Ke ma’u ha ngofua ‘i ha tohi mei he Kōmiti Koloa ‘a e Pule’anga (GADC) ki ha fe’ave’aki ‘o ha koloa fakapotungāue.

5. Pa’anga hūmai te’eki ma’u mai

Ne Fakamā’opo’opo ‘e he ‘Atita e Pa’anga Hū Mai te’eki tānaki mai ‘i he vaha’a taimi ne ‘atita’i ‘o a’u ki he ‘aho 30 ‘o ‘Epeleli, 2017 ‘oku fe’unga mo e $27,176,975.43. ‘A ia ko e tukuhau fakakātoa ‘oku $10,077,648.92; ngaahi tautea tukuhau ‘oku $17,099,326.51, pea vahevahe hifo ki he kalasi tukuhau takitaha ‘oku anga pehē´ ni:                                

Tukuhau Ngāue’aki	$15,542,590.10
Tukuhau Pa’anga Hū Mai (Pisinisi Lalahi)	6,844,691.30
Tukuhau Pa’anga Hū Mai (Pisinisi Iiki)	1,382,335.66
Tukuhau Vāhenga (Pisinisi Lalahi)	1,915,167.90
Tukuhau Vāhenga (Pisinisi Iiki)	1,375,588.35
Kau Ma’u Mafai Ma’olunga	116,602.12
Fakakātoa	$27,176,975.43

‘Oku mau toe ‘oatu heni ‘a e pau ke faipau ki he tu’utu’uni fekau’aki mo e “Līpooti ‘o e Pa’anga Hūmai ‘oku te’eki Tānaki Mai” fakatatau ki he Ngaahi Tu’utu’uni Fakafalepa’anga 2010 ‘oku te’eki pe talangofua ki ai.

‘Oku mau toe ‘oatu pē ‘a e ngaahi fokotu’u na’e ‘oatu ‘i he ‘emau lipooti ki mu’a;

Ngaahi fokotu’u

6.  Ke fakahoko leva ‘e he ‘Ofisi Tukuhau hono tānaki mai ai e ngaahi mo’ua ‘oku te’eki tānaki mai ‘aki ha ngaahi founga taau mo fakapotopoto. 7.  Ke līpooti ‘e he ‘Ofisi Tukuhau ‘a e ngaahi mo’ua te’eki tānaki mai´ ‘o fakatatau ki he Tu’utu’uni Faka-Falepa’anga 2010.

6. Tohi Loka ‘o e ngaahi Saliote Misini

Ne ‘ikai ke fakahoko lelei mo kakato ‘a hono vakai’i tau’atāina ‘o e ngaahi tohi lokaʹ. Na’e ‘ikai ma’u ‘a e ngaahi tohi loka ‘e ni’ihi pea ko e konga lahi ‘o e ngaahi tohi loka´ na’e ‘omai ki he ‘Atita, na’e ‘ikai ke kakato hono lēkooti - ’a e vaha’a taimi na’e totonu ke lekooti. Ko e fakatu’utāmaki ‘o e matavaivai ni, ko e ‘ikai malava tala hano ngāue hala‘aki ‘o e ngaahi saliote misini ‘a e pule’anga pehē ki hono Fakamā’opo’opo e ‘utu ‘o e saliote misini – ‘a ia ko e kehekehe ‘i he lahi ‘o e ‘utuʹ ne lēkooti ‘i he ngaahi tohi loka pea mo ia ne fakamā’opo’opo mai mei he ngaahi vausia ki he totongi ‘utu.

Ngaahi fokotu’u

8.  Ke ‘omai ‘e he ‘Ofisa Taliui ‘a e fakamatala fekau’aki pea mo e ‘utu ne ‘ikai ha lekooti ki ai. 9.  Ke fakahoko hono vakai’i tau’atāina ‘o e ngaahi tohi loka kātoa ‘e he Supavaisa ‘o e Va’a Fefononga’aki; pea 10.‘Oange ha fakatokanga ki he Supavaisa ‘o e Va’a Fefononga’aki, ke fakapapau’i ‘e fakahoko ma’u pē mo kakato hono vakai’i tau’atāina ‘o e kotoa e ngaahi tohi loka kātoa.

7. Potungāue Pa’anga Hūmai mo e Tute (MoRC): Va’a Tute mo e Fefakatau’aki

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Siulai 2014 – Fepueli 2017 (mahina ‘e 32)

1. ‘Ikai ke lēsisita kakato ‘a e manifesi (ngaahi tohi uta) ‘i he Tohi Lēsisita Manifesi

Ne fakatokanga’i ko e ngaahi manifesi ‘oku ‘omai mei he ngaahi kautaha vaka, na’e ‘ikai ke toe lēsisita ia ki he Tohi Lēsisita Manifesi talu mei he ‘aho 8 ‘o Sepitema, 2016.

Pehē foki, ko hono lēsisita ‘o e ngaahi manifesi na’e ‘ikai ke hokohoko lelei fakatatau ki he fakafikefika ‘o e ngaahi folau tau mai, ‘a ia ‘oku´ne fakalahi e faingamālie ke ta’elēsisita ai ‘o e manifesi.

Ko e fakatu’utāmaki hono tukuange ‘o ha uta te’eki totongi hono tute mo e tukuhau´ ‘oku toe lahi ange ‘i he ‘ikai ke lēsisita kakato ‘a e kotoa ‘o e ngaahi manifesi ‘i he Tohi Lēsisita Manifesi.

Ngaahi fokotu’u

1. Ke lēsisita kotoa ‘a e ngaahi manifesi kātoa ‘i he Tohi Lēsisita Manifesi. 2. Ke hokohoko lelei hono lēsisita ‘o e ngaahi manifesi ‘o fakatatau ki he fakafikefika ‘o e ngaahi vaka taumai. 3. Ke toutou vakai’i ‘e he Taki Ngāue ‘o e Va’a ‘oku´ ne tokangaēkina ‘a e Ngaahi Uta Tū’uta Mai ‘a e kakato ‘a e Tohi Lēsisita Manifesi.

2. Tukuange ‘o e ngaahi koloa ‘ikai ha fika Ualeni

‘I he tohi lēsisita, ne ma’u ai ‘a e ngaahi uta ‘e 304 na’e tukuange kae ‘ikai fakahū honau fika Ualeni. Ko e ngaahi uta ko ‘eni na’e kau ki ai ‘a e ngaahi saliote mīsini, ngaahi koloa movetevete, pea mo e ngaahi koniteina. Na’e ‘ikai fakahoko ‘eni ‘o fakatatau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ki hono Pule’i ‘o e Tute mo e ‘Ekisia, 2008.

Ngaahi Fokotu’u

4. Ke fakahoko ha tautea totonu ki he kau ‘Ofisa ko ia na’e ‘ikai fakahoko honau fatongia totonu ke lēsisita kakato ‘a e tukuange ‘o e uta kotoa pē ‘o ‘ikai faipau ki he Kupu 4 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki hono Pule’i ‘o e Tute mo e ‘Ekisia 2008; pea pehē ki he founga ngāue kuo tu’utu’uni.

3. Fakangofua ke totongi fakakongokonga e ngaahi koloa fakatautuki

‘Oku ‘ikai ke fenāpasi hono fakangofua ke totongi fakakongokonga mai ‘a e ngaahi koloa fakatautuki pea mo e Kupu 140 (3) ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki hono Pule’i ‘o e Tute mo e ‘Ekisia, 2008.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ke ta’ofi hono hoko atu ‘o e fakangofua hono tali ke totongi fakakongokonga ‘o e ngaahi koloa fakatautuki´ he ‘oku fepaki mo e Tu’utu’uni ‘oku hā atu ‘i ‘olungaʹ.

4. Totongi ‘o ‘enau ‘iai (attendant fees)

Ne te’eki ke teuteu mo tufa ‘a e ngaahi tohi mo’ua ki he ngaahi Fale Tute´ ‘o e vaha’a taimi ‘Okatopa 2016 ki Fepueli 2017, ‘a ia ne fe’unga mo e $7,700.00. Pehē foki, ko e ngaahi totongi te’eki tānaki mai ‘o a’u ki he faka’osinga ‘o Fepueli 2017, ne fe’unga mo e $394,460.00: Ngaahi Kautaha Vakapuna $393,240.00; Ngaahi Kautaha ‘omai Fakamoimoi (Cargoes) $540.00; pea mo e ngaahi Fale Tuku’anga Koloa Tute $680.00.

Ngaahi Fokotu’u

6. Ke teuteu pea tufaki leva ‘a e ngaahi tohimo’ua ‘oku te’eki ke ‘ave. 7. Ke tohi mo’ua taimi totonu ‘a e ngaahi ‘a’ahi makehe kotoa pē. 8. Ke fai leva ha ngāue ke tānaki kotoa mai ‘a e ngaahi mo’ua ‘oku te’eki ke totongi mai. 9. Ke fakahoko ma’u pe ‘a e līpooti fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua te’eki totongi mai ki he Sekelitali Pa’anga pea mo e ‘Atita Seniale ‘i he taimi totonu.

5. Ngāue’aki ‘e he Potungāue ‘a e ngaahi koloa ke fakatautuki

Na’e fakatokanga’i ‘a e tapoleni ‘e tolu (3) ne kau atu ki he fakatau tuki he ‘aho 13 ‘o Sune 2015 ka na’e fakamavahe’i ia ke ngāue’aki ‘e he Potungāueʹ.

Ko e founga pehē ni´ ‘oku fakautuutu ange ai ‘a e ngāue hala’aki hono tukuange mo ngāue’aki ‘a e ngaahi koloa ke fakatautuki.

Ngaahi Fokotu’u

10. Ke ta’ofi leva ‘a e fa’ahinga fakahoko fatongia ‘oku fakamatala atu ‘i ‘olungaʹ. 11. Ke totongi ‘e he Potungāue ‘a e ngaahi totongi mo e tukuhau ‘o e tapoleni ‘e 3 pea ke lēsisita foki ki he Tohi Lēsisita Koloa (‘a e Potungāue).

6. Ko hono ‘ave ‘a e Saliote Misini, Laiseni P.1653 (Toyota Hilux Double Cap Van)

Na’e fekau ‘e he Minisita mālōlō ke ‘ave ‘a e saliote misini ‘oku hā atu ‘i ‘olunga, ki he ‘Ulu’i ‘Ofisi he hala Lelue pea toe ma’u mo e tohi tu’utu’uni ke ‘ave ki he va’a ‘o e Potungāue Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i ‘Eua.

Ngaahi Fokotu’u

12. Ke ta’ofi ‘a e fa’ahinga fakahoko fatongia ko ia ‘oku hā atu ‘i ‘olunga´ he na’e totonu ke fakahā ki he Kōmiti ki he Tukuatu ‘o e Ngaahi Koloa ‘a e Pule’anga (Government Assets Disposal Committee).

8. Potungāue Polisi

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Siulai 2014 – ‘Okatopa 2016 (māhina ‘e 28)

1. Pa’anga Hūmai

Na’e toe vakai’i ‘o e matavaivai ko hono toloi ‘o e fakahū ‘o e pa’anga tānaki mai ‘i hono taimi totonu, mei he ‘atita kimu’aʹ. Na’a mau fakapapau’i ‘oku kei tatau pe ‘i he ngaahi va’a kehekehe ‘o e Potungāue. Ko e fakatātā; na’e tauhi pē ‘o laka hake ‘i he māhina ‘e taha ‘a e pa’anga tānaki ‘i he Va’a Laiseni Me’atau pea toki fakahū atu ki he ‘Ulu’i ‘Ofisi ke toki fakahū ki he pangikē.

‘Oku fakautuutu hake ‘a e faingamālie ki hono ngāue hala’aki e pa’anga hū mai fakapule’anga ‘i hono tau toloi hono fakahū ki he Pangikē.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke fakahū atu ‘e he ngaahi Va’a kotoa ‘a e Potungāue´ ‘enau pa’anga hūmai ki he ‘Ulu’i ‘Ofisi ‘i he taimi totonu ‘o fakatatau mo e tu’utu’uni angamaheni kuo tali ‘e he Potungāue´. 2. Ke ta’ofi hano toe tauhi fuoloa ‘o ha pa’anga hūmai ‘i ha Va’a pē ‘o e Potungāue´. Ke fokotu’u pea fakahoko ha founga ke vakai’i ai ‘e he ‘Ulu’i ‘Ofisi´ ‘a e ngaahi Va’a. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u´ pea´ne fakahoko ‘a e ngāue ke lēsisita ‘a e lēkooti ‘oku tuku atu ki he kakai ‘e he Supavaisa pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue fakalelei ki ai.

2. Ngaahi Telefoni Lēsisita

Na’e lēsisita ‘a e fika telefoni faka’ofisiale ‘e 66 ‘i he Tohi lēsisita telefoni´. Kaneongo ia, na’e ‘ikai ke kau ‘a e fika telefoni ia ‘e 3 ‘i he lēsisita.

‘Oku fakautuutu ‘a e faingamālie ke totongi ‘e he Potungāue ha telefoni ‘oku ‘ikai faka’ofisiale ‘i he ‘ikai ke kakato ‘a e tohi lēsisita telefoni´.

Ngaahi Fokotu’u

3. Ke fakakakato ‘e he tokotaha tali telefoni´ ‘a e Tohi Lēsisita Telefoni´ ke fakapapau’i ‘oku totongi ‘e he ‘Ofisi´ ‘a e telefoni faka’ofisiale pē. 4. Ke vakai’i ma’u pē ‘e he Tauhitohi Pule ‘a e Tohi lēsisita telefoniʹ. Tali mei he Potungāue Tali e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

3. Ngaahi Lēkooti Fakapa’anga

Na’e ‘ikai ke kakato e ngaahi vausia fakamole ‘a e Potungāue´ hono tauhi ‘o hangē ko e tu’utu’uni he Kupu 107 (2) ‘o e Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010. Na’e ‘ikai faile ‘a e vausia ‘e 15 fe’unga mo e $22,104.51. ‘Oku fakautuutu heni e faingamālie ke ‘ikai fakakau ‘a e ngaahi fakamole ko ia´ ‘i he fakamatala pa’anga´.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ke tauhi mo tokanga’i kakato ‘a e ngaahi lekooti fakapa’anga kotoa pē ‘i he taimi kotoa pē. 6. Ke tokanga’i ‘e he Tokoni Komisiona Polisi mo fakapapau’i ‘oku faile kotoa ‘a e ngaahi lēkooti fakapa’anga ‘i he ‘Ofisi ‘i he taimi kotoa pē. Tali mei he potungāue Tali ‘a e fokotu’u´ pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

4. Mo’ua ‘Uhila

‘Oku kei totongi pē ‘e he Potungāue ‘a e mo’ua fakamāhina ki he ‘uhila ‘o e fale Polisi Fakakolo motu’a ‘i Mu’a neongo ‘oku ‘ikai ke nofo’i pe ngāue’aki.

Ngaahi Fokotu’u

7. Ke ngāue fakavavevave leva pē ‘a e Potungāue ki hono ta’ofi ‘a e toe tohimo’ua mai fakamāhina ki he fale Polisi fakakolo motu’a ‘i Mu’a ‘a ia ‘oku ‘ikai ke toe ngāue’aki ‘e he Polisi pea pehē ki he totongi ‘o e mo’ua ‘uhila ‘o e Va’a Polisi Fakakolo ‘i Mu’a. 8. Ke toe vakai’i mo muimui’i ‘e he Tauhitohi Pule ‘a e ngāue ni ke fakapapau’i ‘e ‘ikai ke toe totongi ‘e he Potungāue ‘a e ngaahi mo’ua ‘uhila ni. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

5. Lēsisita ‘o e Ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u

Ne ‘ikai ke kakato mo maau ‘a e Lēsisita ‘o e Ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u ‘a e Potungāue´ ‘o hangē ko e tu’utu’uni ‘e he Kupu 79 (1) ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010.

Ko e tōnounou ‘o e ‘ikai kakato ‘a e Lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u, ‘oku fakautuutu ai e faingamālie ki he ‘ikai lēkooti kakato mo ngāue hala‘aki ‘a e ngaahi koloa tauhi ‘a e Potungāue, (fakamo’oni ‘i he ‘aitema hokomai)

Ngaahi Fokotu’u

9. Ke fakakakato mo lekooti kotoa ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Potungāue´ ki he Lēsisita ‘o e Ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u ‘e he ‘Ofisa Pule ki he tokangaēkina ‘o e ngaahi koloa tauhi, Mr. Tafa. 10. Ke vakai’i ma’u pē ‘e he Tauhitohi Pule ‘a e Lēsisita ‘o e Ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u´. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

6. ‘Ave ki ‘api ‘a e ngaahi koloa tauhi ‘a e Potungāue, ‘ikai ma’u ha ngofua

Ne ‘ave ‘e he ‘Ofisa ‘e taha e ‘aisi mei he ‘Api Polisi ‘i Mu’a´ pea ‘ave leva ‘e he ‘Ofisa ‘e taha ‘a e me’afaitā ‘a e Potungāue´ mei he ‘Ulu’i ‘Ofisi´.

Ngaahi Fokotu’u

11.   Ke tautea mamafa ‘aupito e ongo ‘Ofisa na’a na ‘ave ‘a e ngaahi koloa ‘a e Pule’anga ‘o ngāue’aki ki he’ena fiema’u fakafo’ituitui´. 12.   Ke ta’ofi faka’aufuli ‘a e fa’ahinga tō’onga ngāue ko eni´. 13.   Ke fakafoki fakatou’osi mai e ongo koloa ko ‘eni´ ki he Potungāue ‘i he vave taha´ pea fakahā foki ki he ‘Atitaʹ. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko leva ‘a e ngāue ki ai.

7. Lēsisita ‘o e Ma’u mai ‘o e koloa na’e fakatau mai

Ne ‘ikai ha lēkooti pe lēsisita ‘a e Potungāue´ ke fakapapau’i na’e ma’u kotoa mai ‘a e ngaahi koloa tauhi na’e ‘osi totongi. Ne ‘i ai foki ‘a e koloa tauhi ‘e taha ne ‘osi totongi kakato ka na’e te’eki ke ma’u ‘e he Potungāue´.

Ngaahi Fokotu’u

14. Ke muimui’i ‘e he Potungāue´ e tu’unga ‘oku ‘i ai e misini kini ko ‘eni´ pea fakahā ki he ‘Atita´. 15. Ke fokotu’u leva he vave taha´ mo fakahoko hono tauhi ‘o e Lēsisita ‘o e ma’u mai ‘o e koloa tauhi mo e ngaahi ngāue kuo fakatau mai ‘e he Potungāue´. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u´ pea ‘e fakahoko leva ‘a e ngāue ki ai.

8. Ngaahi koloa tauhi kuo mole

Ne pulia ‘a e mīsini ‘uhila mei he ‘Api Polisi ‘i Houma´ ‘i he taimi ne fakahoko atu ai ‘a e ‘atita´.

Ngaahi Fokotu’u

16. Ke fakahoko leva ‘e he Potungāue´ ha fakatotolo pea līpooti ‘a e mole ‘a e misini ‘uhila ´ni. 17. Ke fakahoko ha tautea leva ki ha taha ne kau ki he mole ko ‘eni ‘a e misini ‘uhila. 18. Ke fakapapau’i ‘e he Tauhipa’anga Pule’oku fai ma’u pe ‘a e lau koloa pea fakatotolo’i mo lipooti leva ‘oka kuo mole ha koloa. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko leva ‘a e ngāue ki ai.

9. ‘Ikai faipau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga

Ne fakahoko ‘a e fakalelei tu’o ua (2) ki he ‘Api Polisi´ ‘o ‘ikai fakatatau mo e Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga ‘aki hano vaeua ‘o e mahu’inga kakato ke hao mei he ngata’anga fakapa’anga ‘oku ‘omai ‘e he Ngaahi Tu’utu’uni ni ke ngāue’aki; (i) fakalelei ki he Va’a fakatotolo fakasaienisi, $14,720.00; pea mo e fakalelei ki he falemohe ‘i he ‘Apitanga Polisi ‘i Longolongo, $14,087.50.

Ngaahi Fokotu’u

19.   Ke ta’ofi faka’aufuli ‘a e founga ngāue ‘oku ‘ikai faipau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga. Tali mei he potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko leva ‘a e ngāue ki ai.

10. Tōnounou ke lekooti fakalelei mo kakato ‘a e ngaahi Tohi Loka

Tatau pē mo e ‘atita ki mu’a, na’e ‘ikai pē ke maau mo lekooti fakalelei ‘a e ngaahi Tohi Loka’o e ngaahi me’alele.

Ngaahi Fokotu’u

20.   Ke fakakakato ‘e he kau faka’uli kotoa kuo fakamafai’i ke faka’uliʹ ‘a e Tohi Loka ‘i he taimi kotoa ‘e fai ai ha fefononga’aki. 21.   Ke vakai’i ‘e he Tauhitohi Pule´ ‘a e ngaahi Tohi Loka ‘i he taimi taau mo fe’unga pea fakamo’oni hingoa foki ai ko e fakamo’oni ki he vakai’i ne fakahoko. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

11. Ngaahi Tōketi ki he fefononga’aki – Loki Tauhi’anga Koloa

Na’e mole ‘a e ngaahi tōketi ‘e hivataha (91) mei he Loki Tauhi’anga Koloa ‘i he taimi na’e fai ai e lau koloa.

‘Oku fakautuutu heni e faingamālie ki hono ngāue ta’etotonu ‘aki ‘a e ngaahi tōketi´ ni ki ha ngaahi lelei fakafo’ituitui.

Ngaahi Fokotu’u

22. Ke fakakakato ‘e he ‘Ofisa ‘oku ne tokangaēkina ‘a e Loki Tauhi’anga koloa, ‘a e tohi Lēsisita ‘i he taimi kotoa pē. 23. Ke faipau ‘a e kau ngāue ‘i he Va’a Tokanga’i ‘o e Fefononga’aki´ ki he founga ngāue taau ki hono tukuange atu ‘o ha tōketi pea ke fakamo’oni foki ‘i he tohi lesisita. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

12. Toloi hono fakahū ki he Pangikē ‘a e pa’anga hūmai – Va’a Peilifi

Na’e tau toloi hono fakahū atu ki he pangikē ‘a e pa’anga hū mai na’e tānaki´. Na’e tauhi pē ‘i he ‘Ofisiʹ ‘avalisi ki he ‘aho e 3 ki he 35 kimu’a pea toki fakahū ki he pangikē.

Ngaahi Fokotu’u

24. Ke fakahū atu ki he ‘Ulu’i ‘Ofisi´ ‘a e pa’anga tānaki mai kotoa ‘i he Va’a Peilifi ‘i he taimi totonu ‘o fakatatau mo e founga ngāue kuo tali ke ngāue’aki ‘e he Potungāue. 25. Ke fokotu’u ha founga ngāue ki hono muimui’i ‘o e fakahū pa’anga taimi totonu ‘e he ‘Ulu’i ‘Ofisi´ pea ke fakahoko. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

13. Pa’anga hūmai te’eki totongi mai

‘Oku ‘ikai ha founga ngāue ke tānaki mai ‘aki ‘a e ngaahi mo’ua mai kuo fuoloa´. Ko e fakaikiiki ‘o e ngaahi mo’ua ‘i he vaha’a taimi na’e ‘atita’i´ ‘oku ‘oatu he tēpile´.

Ta’u	Mahu’inga
2014	$          74,350.00
2015	$          75,770.00
2016	$          67,788.00
TOTAL	$        217,908.00

  (Ma’u’anga Fakamatala:   Va’a Peilifi ‘o e Potungāue Polisi)

Ngaahi Fokotu’u

26.   Ke teuteu’i ‘e he Pule ‘o e Va’a Peilifiʹ ‘a e fakamatala fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ai totongi mai ki he Pulengāue ke tu’utu’uni ki ai. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea ‘e fakahoko ‘a e ngāue ki ai.

9. Potungāue Ako mo e Ako Ngāue (MoET)

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Siulai 2014 – ‘Okatopa 2016 (māhina ‘e 28) 

1. ‘Ikai fakahū ki he Pangikē ‘a e Pa’anga Tānaki mai

‘I he vaha’a taimi ko eni´, na’e tānaki ‘e he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ‘a e pa’anga Hū Mai ‘a e Potungāue Ako mo e Ako Ngāue. Na’e ‘ave fakahangatonu pē ‘a e pa’anga ko ‘eni´ ki he pa’anga ngāue ‘a e Cashier ‘a e Falepa’anga ‘i he ‘aho kotoa ‘o kau ‘i he pa’anga ngāue faka’aho´, kae ‘ikai ke ‘uluaki fakahū ki he pangikē fakatatau ki he Kupu 47 (8) ‘o e Tu’utu’uni Fakahinohino Fakafalepa’anga 2010.

Na’e ‘ikai hā mai ha fehālaaki ‘i hono lēkooti mo fakamatala totonu ki he pa’anga hūmaiʹ ni kaneongo ia, na’a mau fokotu’u atu pe;

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke fakahū ki he Pangikē ‘i he ‘aho kotoa ‘a e pa’anga hū mai kotoa pē pea toki ngāue’aki mei ai fakatatau ki he Ngaahi Tu’utu’uni Ngāue Fakapa’anga.

2. ‘Ikai ke fakakakato e fanga ki’i kaati lau koloa ‘o e ngaahi Tohiako

Na’e ‘ikai ke fakakakato ‘e he Va’a Pa’anga´ ‘a e fanga ki’i kaati lau koloa ‘o e ngaahi Tohiako´ mo fakahoko ‘a e lau koloa ‘i he taimi totonu ke fakapapau’i ‘a e mo’oni ‘o e kakato ‘a e Fakamā’opo’opo e ngaahi Tohiako´. ‘E fakautuutu heni ‘a e faingamālie ke mole ‘a e ngaahi Tohiako´ mo ‘ikai maau e pa’anga hūmai´, ‘i he hoko e ngaahi matavaivai´ ni. Ko e ta’efaipau ‘eni ki he Tu’utu’uni 82 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke fakakakato e ngaahi kaati lau koloa ‘e he ‘Ofisa ‘oku ngāue tonu ki ai´ ‘i he taimi ‘oku ‘ave ai ha Tohiako. 3. Ke vakai’i ma’u pē ‘e he Taki ‘o e Va’a Pa’anga´ ‘a e fakahoko ‘o e lau koloa pea mo hono ‘ave ‘o e ‘ū Tohiako´.

3. ‘Ikai ha lēsisita ‘o e ngaahi mo’ua te’eki totongi mai

Ne ‘ikai ke tauhi kakato ‘i he Potungāue Ako´ mo e Ako Ngāue´ ‘a e lēsisita ‘o e ngaahi mo’ua te’eki totongi mai. ‘Oku kau ki heni hono tuku fuoloa ‘o ‘ikai ke Fakamā’opo’opo mai ‘a e lēsisita ‘o e totongi ako. Ko e faingamālie ia ki he ‘ikai fakatokanga’i ‘a e mole ‘i he ta’etotongi ako ‘e fakautuutu. ‘Oku ‘ikai faipau ‘eni ki he Kupu 75 (1) ‘o e Tu’utu’uni Fakahinohino Fakafalepa’anga 2010. 

Ngaahi Fokotu’u

4. Ke fokotu’u leva ha Lēsisita ‘o e ngaahi mo’ua te’eki totongi mai pea ke fakakakato ‘i he taimi kotoa pē mo toutou vakai’i ‘e he ‘Ofisa Tauhitohi.

4. ‘Ikai ha Lēsisita Vahe

Na’e ‘ikai ha Lēsisita Vahe ‘o hangē ko ia ko e Kupu 38 ‘o e Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010.

‘I he taimi ‘oku tukunoa’i ai ‘a e Lēsisita mahu’inga´ ni, ‘e fakautuutu ai pe ‘a e ‘ikai malava hano fakapapau’i ‘o e kakato mo e fakamahu’inga totonu ‘o e vahe ‘a e Potungāue ‘i he ta’u´.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ke fokotu’u pea tauhi ‘a e Lēsisita Vahe ‘o e kau ngāue kotoa ‘e he Potungāue ‘i he ‘Ulu’i ‘Ofisi´ ‘i he taimi kotoa pē. 6. Ke fakatatau pē ‘a e fa’unga ‘o e Lēsisita ki he fa’unga ‘oku ‘omai ‘e he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua´. 7. Ke fakafatongia’aki ha ‘Ofisa tau’atāina ‘e he ‘Ofisa Taliui ke ne toutou vakai’i ma’u pe ‘a e Lēsisita Vahe.

5. Totongi me’a’ofa (grant) ki he ngaahi ako ‘ikai ‘a e Pule’anga te’eki ‘atita’i

Na’e totongi atu ‘a e ngaahi Me’a’ofa ki he ngaahi ako ‘ikai ‘a e Pule’anga´ [Ngaahi Kolisi (2014, 2015 & 2016) pea mo e ngaahi ako Ma’olunga ange´ (Konga 1 & 2, 2015 mo e Konga 1 ‘o e 2016)] ka na’e te’eki ke ‘omai ha ngaahi fakamatala pa’anga ke ‘atita’i. ‘Oku ‘ikai ke faipau ‘eni mo e tu’utu’uni ngāue ‘o hangē ko ia he Tu’utu’uni Kapineti Fika 782 he ‘aho 16 ‘o Sepitema, 2009. Tupu mei he ‘ikai fakahoko ‘a e ‘atita´, na’e toe lahi ange ‘a e matavaivai ke ‘oua ‘e fakatokanga’i mo fakatonutonu ‘a e totongi ‘o hulu atu mo e totongi ta’ekakato e ngaahi Totongi Me’a’ofa ko ‘eni´.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ke ‘omai leva ‘e he Potungāue Ako mo Ako Ngāueʹ ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga ki he ngaahi Totongi Me’a’ofa kuo ‘osi totongi atu ka ‘oku te’eki ‘atita’i, ki he ‘Atita´ ke ‘atita’i ki mu’a pea toe totongi atu ha Me’a’ofa. 9. Ke faipau ‘a e Potungāue Ako mo Ako Ngāue´ ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ngāue fekau’aki mo e Pa’anga Me’a’ofa´ ni.

6. ‘Ikai ke fakakakato mo vakai’i ‘a e Lēsisita ‘o e Koloa Tauhi Tu’uma’u

Ne fakatokanga’i ‘a e ‘ikai ke kakato, tauhi fakalelei, mo toutou vakai’i ‘a e Lēsisita ‘o e Koloa Tauhi Tu’uma’u ‘o hangē ko e tu’utu’uni ‘a e Kupu 79(4) (a&b) ‘o e Tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga 2010. ‘Oku tu’utu’unia ‘e he Kupu ko ia ‘a e ‘Ofisa Taliui´ ke ne fatongia’aki hono fakakakato totonu ‘a e Lēsisita´. ‘Oku kau atu foki mo e fatongia ke toe vakai’i fakakuata ‘a e Lēsisita´.

Ngaahi Fokotu’u

10. Ke tauhi kakato ‘a e Lēsisita e Koloa Tauhi Tu’uma’u ‘e he ‘Ofisa faifatongia ’aki ‘eni ‘i he taimi kotoa pē. 11. Ke vakai’i fakakuata ‘a e Lēsisita ‘o e Koloa Tauhi Tu’uma’u ‘e ha ‘Ofisa Mā’olunga tau’atāina pe ko e ‘Ofisa Taliui.

7. Ngaahi koloa na’e puli lolotonga e lau koloa

‘I hono fai e lau koloa´ na’e ‘i ai ‘a e ngaahi koloa tauhi na’e ‘ikai ke nau ‘i he feitu’u na’e totonu ke nau ‘i aiʹ. ‘Oku toe lahi ange ‘a e fakatu’utāmaki ‘o e ‘ikai ‘ilo’i pea kumi leva ‘a e ngaahi koloa tauhi kuo mole´ ‘i he taimi ‘oku ‘ikai ke tauhi kakato ai ‘a e Lēsisita.

‘Aho ‘o e fakatau	Fa’ahinga	Mōtolo	Mahu’inga
9/03/2016	Table	meeting table 2400x1200 D-End	$1,129.23
14/04/2016	Steel Flat	100x12mmx6 mtr. 6300	4,453.22
14/04/2016	Steel Flat	50x5mmx6mtr 6300	629.23
14/04/2016	Diameter	12mmdiameterx4mtr 6300	924.83
30/05/2016	Mulch master cut	EXP Mulch master cut 560-2 Str (XMSP562)	3,520.00
25/10/2015	Rewinding motor	power saw machine	650.00
19/08/2015	PCU	PCU for MP2501	1,266.86
15/06/2016	circular saw	Makita circular saw 0235mm 200m	557.58
1/06/2016	Master cut	EXP Mulch Master cut 560-2 Str	3,060.87
1/06/2016	Brush cutter	brush cutter SRM 265ESL	1,373.91

 

Ngaahi Fokotu’u

12. Ke fakahoko ‘e he Potungāue ha fakatotolo mo kumi pea līpooti leva he vave taha´ ‘a e tu’unga ’oku ‘i ai ‘a e ngaahi koloa tauhi kuo mole ‘i he tēpile ‘i ‘olungaʹ. 13. Ke fakahoko ha tu’utu’uni tautea ki ha taha na’e kau ki he mole ‘a e ngaahi koloa´ ni. 14. Ke fakapapau’i ‘e he Taki Ngāue ‘o e Va’a Pa’angaʹ ‘oku totonu ke toutou fakahoko ‘a e lau koloa´.

8. Ngaahi koloa tauhi kuo totongi ka ‘oku te’eki ke ma’u mai

Ne ‘i ai e ngaahi koloa na’e fakatau mai pea ‘osi totongi ‘e he Potungāue´ ka kuo te’eki ke ma’u mai ‘e he Potungāue;

• Tohi Hū Koloa fika. PO-036034 ko e mata’ipalau fe’unga mo e $1,800.00 ma’ae Kolisi Tonga´.
• Tu’unga ‘e ua (2) ne fe’unga mo e $1,560 ma’ae ‘Apiako Ako Fakatekinikale.

Ngaahi Fokotu’u

15. Ke fakatotolo’i ‘e he Potungāue ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai e ngaahi koloa ‘oku fakahā atu ‘i ‘olungaʹ pea lipooti ki he ‘Ofisa Pule Ngāue ‘o e Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua pea mo e ‘Atita Senialeʹ. 16. Ke fokotu’u pea tauhi leva ha lēsisita ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi ngāue kuo ma’u ‘e he Potungāue.

9. ‘Ikai ke lēkooti fakalelei mo kakato ‘a e ngaahi Tohi Loka

Hangē pē ko e līpooti ‘atita kimu’a´, na’e te’eki pē ke fakakakato hono lēkooti ‘a e ngaahi Tohi Loka´. Ko e fakatu’utāmaki ‘o e ‘ikai ke ‘ilo’i hono ngāue hala’aki ‘o e ngaahi saliote misini mo e ‘utu ‘a e Potungāue ‘oku lahi ange hono ‘ikai ke lēkooti kakato ‘a e ngaahi Tohi Lokaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

17. Ke fakahoko ha tautea fe’unga pea fakatokanga ki hono maumau’i hokohoko ‘o e fatongia´ ni ‘o e kau faka’uli pea mo honau Taki Ngāue, pea ke fakapapau’i ‘oku lēkooti kakato ‘a e ngaahi Tohi Loka´. 18. Ke vakai’i ‘e he Taki Ngāue ‘o e Va’a Pa’anga´ ‘a e kotoa ‘o e ngaahi Tohi Loka ‘i he taimi totonu pea fakamo’oni hingoa foki ai.

10. Ngāue’aki ‘o e peleti “P” fika hala

Ko e palau na’e foaki ma’ae Kolisi Tonga ‘e he kau Ako Tutuku´, na’e te’eki pē ke lsisita ‘i he Potungāue ‘o e Ngaahi Ngāue Lalahi ko ha saliote mīsini ‘a e Pule’angaʹ. Kaikehe, na’e ngāue’aki ‘e he palau´ ni e peleti fika P365 koe’uhiʹ pē ke fakahoko hono ‘utu mei he Patiseti ‘a e Kolisi´.

Ngaahi Fokotu’u

19. Ke ta’ofi ‘aupito leva ‘a e fa’ahinga founga ngāue ko eni´. 20. Ke fakapapau’i ‘e he Puleako ‘o e Kolisi Tonga´ ke laiseni ‘a e palau´ ni ko e koloa tauhi ‘a e Kolisi´. 21. Ke fakapapau’i ‘e he Taki Ngāue ‘o e Va’a Pa’anga, ‘oku fakahoko ‘a e ngāue ko ‘eni kuo fokotu’u atu ‘i ‘olunga´.

9.1 Potungāue Ako mo e Ako Ngāue, (MoET): Tokoni Fakapa’anga ki he ngaahi ako Fakatekinikale ‘oku ‘ikai ‘a e Pule’anga (TVET).

‘Uluaki pē fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue angamaheni ‘a e Totongi Me’a’ofa ko eni´, ‘oku ‘omai ‘e he Potungāue Ako mo Ako Ngāue ‘a e ngaahi fakamatala Pa’anga ‘a e ngaahi ‘Apiako Ako Fakatekinikale kuo taau mo hono ngaahi fakamo’oni fakapepa, ke ‘atita’i. Ko ia ai, na’a mau ‘atita’i ‘a e Pa’anga Tokoni ko’eni´ fakafou ‘i he ngaahi fakamatala pa’anga na’e fakahū mai ‘e he Potungāue Ako mo e Ako Ngāueʹ.

Na’a mau ma’u mei he Potungāue Ako mo e Ako Ngāueʹ ‘a e fakamatala pa’anga ‘o e Totongi Me’a’ofa ki he Ngaahi Ako Fakatekinikale ‘a e Siasi Katolika Loma pea lava kakato ai pē hono ‘atita’i. Ko e fakaikiiki ‘o e ngaahi fa’ahita’u ako mo e lahi ‘o e Totongi na’e anga pehē ni:

1. Ako Fakatekinikale ‘a Monfort: fa’ahita’u ako 1, 2016 - $39,000.00
2. Kolisi Ako Pisinisi ‘a Sangato Sosefo: fa’ahita’u ako 1, 2016 - $71,400.00 pea mo e

• iii. Ako Fakatekinikale ‘a ‘Ahopanilolo: fa’ahita’u ako 1, 2016 - $112,200.00.

Na’a mau lipooti ko e kotoa ‘o e ngaahi ako ‘i ‘olunga, na’a mau ‘atita’i ‘a e fa’ahita’u ako 1, 2016, kaneongo ia, na’e te’eki ke ‘omai ‘a e fakamatala pa’anga ‘o e fa’ahita’u ako 2 he 2015 mo e 2016 ke ‘atita’i.

Ngaahi Fokotu’u

22. Ke fakapapau’i ‘e he Potungāue Ako mo e Ako Ngāueʹ ko e kotoa ‘o e ngaahi pa’anga Totongi Me’a’ofa kuo te’eki ke ‘atita’i, ke fakahū mai ia ke ‘atita’i  kimu’a pea toki ‘ave ‘a e tokoni hoko. 23. Ke fakahoko ‘e he Potungāue Ako mo Ako Ngāue hono lau ‘o e tamaiki ako ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue ‘oku ‘omai ‘e he ngaahi Tu’utu’uni Kapineti felāve’i mo ia; 24. Ke fakapapau’i ‘e he Potungāue Ako mo Ako Ngāue ‘a e tānaki mai ‘i he taimi totonu ‘a ngaahi fakamatala pa’anga ‘a e ngaahi ako fakatekinikale.

9.2 Potungāue Ako mo e Ako Ngāue: Tokoni Fakapa’anga ki he ngaahi Kolisi ‘oku ‘ikai ‘a e Pule’anga

Hangē pē ko e Tokoni fakapa’anga ki he ako fakatekinikale na’e hā atu ‘i he 3.3.9.1 ‘i ‘olunga´, na’e fakangatangata pē ‘a e ‘atita ki he ngaahi fakamatala pa’anga na’e ‘omai mei he Potungāue Ako mo Ako Ngāueʹ.

Ko e ngaahi fakamatala pa’anga ‘eni ‘a e ngaahi Ako ‘oku ‘ikai ‘a e Pule’anga´ na’e ‘omai mei he Potungāue Ako mo e Ako Ngaue pea na’e ‘atita’i lolotonga e ta’u:

1. Kolisi Tailulu, Tongatapu, 2015 - $227,600.00; mo e ta’u 2016 - $238,300.00
2. Kolisi Tailulu, Vava’u, 2016 - $84,000.00; pea mo e
3. Kolisi Tailulu, Ha’apai, 2016 - $27,600.00.

10. Potungāue Ngaahi Ngāue Lalahi (MoI)

Vaha’a taimi na‘e ‘atita’i: Fepueli 2015 – Fepueli 2017 (māhina ‘e 25)

1. Na’e fakamo’oni’i ‘a e kakato hono ma’u ‘o e pa’anga, neongo na’e ‘i ai ‘a e ngaahi taimi na’e toloi hono fakahū ‘o e pa’anga na’e tānaki ki he Pangikē.

Na’e ‘i ai ‘a e ngaahi talitotongi pa’anga ‘i he Va’a ki he Fefononga’aki ‘a e Potungāue´ na’e toloi hono fakahū ki he Pangikē´, pea mo e faikehekehe ‘i he ‘aho talitotongi mo e ‘aho na’e fakahū ai ki he Pangikē ‘o kamata mei he ‘aho ‘e ono, ($100.00) ‘o a’u ki he laka hake ‘i he mahina ‘e 4, ($1,260). Ko e mahu’inga ma’olunga taha ko e $2,145.00 ‘a ia ne toloi hono fakahū ki he Pangikē ‘aki ‘a e ‘aho ‘e 8.

Ngaahi Fokotu’u

1.       Ke fakapapau’i ‘e he Taki Ngāueʹ ‘i he Tafa’aki Pa’anga´ ko e pa’anga mo e lēkooti ‘o e pa’anga´ ‘oku vakai’i faka’auliliki ia kimu’a pea fakahū pea mo e ‘osi hono fakahū ki he Pangikē. 2.       Ke fakapapau’i ‘e he ‘Ofisa Taliui´ ko e tokotaha kuo tuku ke ne fakahoko ‘a e vakai tau’atāina te ne fakahoko lelei ‘i he taimi kotoa pe. 3.       Ko e vakai’i ma’u pe ‘e he ‘Ofisa Taliui´ ‘a e founga ki he sivi tau’atāina. 4.       Ko e ‘oange ha tautea fe’unga ki he ‘Ofisa ‘oku ne maumau’i ‘a e tu’utu’uni ngāueʹ ni.

Tali mei he Potungāue Na’a mau ma’u ‘a e tohi fakamatala mei he ‘ofisa´ pea ne fakahā na’e ‘ikai ke ne fakatokanga’i ‘a e toloi hono fakahū ‘o e pa’anga ki he Pangikē´ neongo na’e tala ‘e he ngaahi fakamo’oni’i ‘oku ‘ikai ke mo’oni ‘a e fakamatala ko ‘eni.

2. Na’e fakamo’oni’i ‘a e kakato hono ma’u ‘o e pa’anga, ka na’e ‘i ai pe ‘a e tomui ‘i hono fakahū ‘o e pa’anga na’e tānaki ki he Pangikē

Ko hono lēkooti ‘o e talitotongi ki he tohi pa’anga´ na’e ‘ikai ke fakahoko fakalelei pea ta’ekakato. Na’e ‘ikai ke tokanga’i lelei ‘e he Taki Ngāue´ pea toe tōnounou mo e sivi tau’atāina.

Ngaahi Fokotu’u

5.       Ke fakatokanga ki he ‘Ofisa Fakahoko Fatongia´ kuo pau ke ne fakahā ko ‘ene ngāue ki he lelei ‘oku fiema’u. 6.       Ke ngāue vaofi ‘a e ‘Ofisa Fakahoko Fatongia mo e Taki Ngāueʹ ki he Pa’anga ki hono toe sivi’i ‘a e ngaahi lekooti pa’anga ‘i he taimi hono kotoa. 7.       Ke fokotu’u ha tokotaha pau ke fakafatongia’aki ‘a e sivi tau’atāina.

3. ‘Ikai faipau ki he tu’utu’uni ngāue ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki – (i) Va’a Fefolau’aki Vakapuna Sivile

Na’e ‘ilo’i ‘i he Va’a Fefolau’aki Vakapuna Sivile (CAD) ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki mei he aleapau mo Mr Tevita Palu ‘o e Kautaha Vakapuna Palu ‘o fekau’aki pea mo e vakapuna Y-12, ‘a ia na’e ‘ikai ke nau fakakakato ‘a e ngaahi me’a ko ‘eni:

• Na’e ‘ikai ke tokanga’i lelei ‘a e tohi ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki
• Na’e ‘ikai toe muimui’i ‘a e ngaahi mo’ua kuo fuoloa hono ta’etotongi mai
• Na’e ‘ikai ke teuteu’i mo fakahū ‘a e fakamatala fakamāhina ki he ngaahi mo’ua kuo fuoloa hono ‘ikai ke tānaki
• Na’e ‘ikai ke toe vakai ‘e he ‘Ofisa Taliui ‘i he māhina kotoa pea lipooti ki he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ‘i he ‘aho 10 ‘o e māhina hokoʹ.

Ngaahi Fokotu’u

8.       Ke tauhi ‘i he ‘Ofisi´ ‘a e tohi lēsisita ki he Ngaahi Mo’ua Te’eki Tānaki ‘i he taimi kotoa pē. 9.       Ke fokotu’u ha founga ki hono tānaki ‘o e ngaahi mo’ua fuoloa te’eki ke totongi mai´ pea mo fakahoko pea ke toe vakai’i ia ‘e ha ‘Ofisa Taliui ‘i he māhina kotoa. 10.      Ke fakahū ‘a e līpooti fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki ki he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua´ pea mo e ‘Atita Seniale´ ‘o hangē ko e tu’utu’uni ngāue.

4. Ngaahi Mo’ua te’eki ke tānaki ‘i he va’a ki he ngaahi ngāue ki he Malini mo e Ngaahi Taulanga

Fakamā’opo’opo ‘o e ngaahi mo’ua na’e tānaki mo e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki ‘i he taimi ‘o e ‘atita.

 

Fakamatala ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki ‘i he ‘aho 31 Ma’asi 2017	$
Palanisi Kamata	130,572.57
Tānaki ki ai ngaahi mo’ua te’eki totongi mai ‘i he taimi ‘o e ‘atita	591,602.21
Fakakātoa ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki	722,174.78
Kole (-) ngaahi mo’ua na’e tānaki ‘i he taimi ‘o e ‘atita	204,930.90
Palanisi	517,243.88

Ngaahi Fokotu’u

11.   Ke fakahoko ‘e he ‘Ofisa Taliui hono tānaki leva ‘a e ngaahi mo’ua te’eki ke totongi mai. 12.   Ke fakapapau’i ‘e he Pule ‘o e Potungāue ‘i he taimi kotoa pē ‘oku tānaki ‘a e pa’anga hū mai. 13.   Ke fakapapau’i ‘e he Pule´ ‘oku fakahoko hono toe vakai ‘o e līpooti fakamahino ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki pea fakahū ki he Fale Pa’anga mo e ‘Ofisi ‘Atita ‘o ‘oua na’a toe tōmui ‘i he ‘aho 10 ‘o e māhina hoko.

5. Pule’i ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Pule’anga ‘i he Potungāue

5.1 Fakapapau’i na’e kakato hono ma’u ‘o e ngaahi koloa mo e ngāue

Ko e Potungāue lahi ‘eni mo hono natula´, ka na’e ‘ikai ha lēkooti ‘i he ‘Ofisi´ ke malava fakapapau’i ai ko e ngaahi koloa mo e ngaahi ngāue kotoa pe na’e fakatau mai pea totongi na’e ma’u kakato mai ia ‘e he Potungāue´.

Ngaahi Fokotu’u

14. Ke fa’u ha Lēsisita ki he ngaahi koloa mo e ngaahi ngāue ma’u mai´ ke fakapapau’i ‘oku lēkooti kakato hono ma’u mai ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi ngāue fakatau mai pea ke fakapapau’i ‘e he Taki Ngāue ‘i he Va’a Pa’anga´ ‘oku tauhi kakato ‘i he taimi kotoa pe. Tali mei he Potungāue Ko e Va’a Pa’anga kuo ne ‘osi fa’u ‘a e lēsisita ke kamata hono lēsisita ‘a e ngaahi koloaʹ ni.

5.2 Lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘ikai ke fakakakato

Ko e lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Potungāueʹ na’e ‘ikai ke kakato. Na’e ‘i ai ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘oku ‘i he Potungāue´ ka na’e te’eki ai ke lēkooti ‘i he lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u.

Ngaahi Fokotu’u

15. Ke fakapapau’i ‘e he ‘Ofisa Taliui´ ‘oku ne lēkooti kakato ‘i he taimi kotoa pe ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Pule’anga´ ki he lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u. 16. Ke to e vakai ‘e he Taki Ngāue ki he Pa’anga ‘a e lesisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘i he taimi kotoa pē. 17. Ke fakapapau’i ‘e he Taki Ngāue ‘oku fakahoko ‘a e ngāue ‘oku fakahā atu ‘i ‘olunga. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea te nau sio ki ai.

5.3 ‘Ikai ke fakafoki ‘a e telefoni to’oto’o na’e fakatau ‘e he Potungāue

Ko e telefoni iPhone 7 na’e ‘i he mahu’inga ko e $2,299.00 na’e fakatau ‘e he Potungāue ma’ae Minisita Malōlō, Mr. ‘Etuate Lavulavu, ka na’e ‘ikai ke toe fakafoki, pea moe Samsung S7, na’e ‘i he mahu’inga koe $ 1,699.00 ki he Minisitā lolotonga, Hon. Semisi Sika, ‘a ia na’e mole ‘i Nu’usila.

Ngaahi Fokotu’u

18. Ke fokotu’u ha founga taau ke ne fakapapau’i ko e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u kotoa ‘a e Pule’anga´ ‘oku ngāue’aki ‘e he Minisitā ke ne fakafoki ‘i he’ene ‘osi mei hono lakanga. 19. Ke līpooti ‘e he ‘Ofisa Taliui ki he Potungāue Pa’anga mo e Palani Ngāue´ (Government Assets Disposal Committee) pea mo e ‘Atita Seniale ‘i he vave taha´ ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke fakafoki pe mole ha ngaahi koloa tauhi tu’uma’u. 20.   Ke fokotu’u ki he Minisitā ha founga taau ke fakapapau’i te ne totongi fakafoki ‘a e koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Pule’anga´ na’e mole. Tali mei he Potungāue Na’e fiema’u meia Mr. ‘Etuate Lavulavu ‘a e fika ‘o e telefoni iPhone 7 ka ‘i he ’ene manatu´ kuo ‘osi pulia ‘a e telefoni´ni ia.  ‘I ha tali mei he ‘Eiki Minisitā, Hon Semisi Sika, na’a ne ‘osi kumi ‘a e telefoni fo’ou ko e Samsung Edge ‘a ia ‘oku sai ange ia ‘i he me’a na’e fakatau ange ma’ana ‘e he Potungāue´.

5.4 To’o ‘a e koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Pule’anga mei he Falenofo’anga fakapule’anga Fika 81

Na’e fakatau ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’umau ki he falenofo’anga fakapule’anga fika 81 ke ngāue’aki ‘e he Palemia ‘a ia na’e ‘ikai ke ‘i he falenofo’anga fakapule’anga fika 81 ‘i he taimi na’e fakahoko ai e sivi faka’atita. Ko e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ko ‘eni na’e fakapa’anga ia mei he Pa’anga Fakatamaki Fakatu’upakē Fakapule’anga (National Emergency Fund) ‘a ia na’e ‘i he fakakātoa hono mahu’inga ki he $14,670.48.

• 1 Mohenga – (King size)
• 1 Mohenga – (Queen size)
• 1 Sitou Kasa
• 1 Tepile Kai
• 1 Seti sea sofa
• 1 Seti Regulator
• 1 Misini fō – 9.5kg
• 1 ‘Aisi – Haier 335L Fakamokomoko / 335F Momoko

Ngaahi Fokotu’u

21. Ke faka’atā ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ke vakai ‘i he vave taha. 22. Ke lipooti ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ki he Kōmiti ki hono Tukuatu ‘o e Koloa Tu’uma’u ‘a e Pule’anga (Government Assets Disposal Committee) ke fakahoko ‘a e ngāue totonu ki ai. Ngaahi ngāue ki hono muimui’i:   Koe‘uhi ko e ngaahi koloa ko ‘eni´ ke ngāue’aki hangatonu ‘e he Palēmia mo hono fāmili ‘i he Falenofo’anga fakapule’anga fika 81 ‘oku mau fiema’u ha fakamatala pau ki he ngaahi koloa ko ‘eni, pea ke fakahū ki he Kōmiti Tukuatu ‘o e Koloa ‘a e Pule’anga (Government Assets Disposal Committee) kapau ‘oku ‘ai ke tuku atu. Na’a mau fetu’utaki mo e ‘Ofisi ‘o e Palēmia he ko kinautolu ‘oku nau tokanga’i. Na’e ‘ave ‘a e līpooti ‘i ‘olunga´ ki he MoI ‘i he ‘aho 22 ‘o Sune, 2017. Na’e ‘omai mo e faingamālie ki he ‘atitaʹ ke toe fai hono lau ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u, pea mo e ‘Ofisa mei he ‘Ofisi ‘o e Palēmia ‘i he ‘aho Mōnite, 9 ‘o ‘Okatopa, 2017 pea ko e tu’ungaʹ leva ‘eni: Mohenga (King size) ‘oku ‘i he ‘api ‘o e Palēmia ‘i Hala’ovave. Misini Fō na’e pehē ‘i he fakamatala na’e ‘osi maumau pea ne ‘osi faka’auha ia Seti Tēpile kai ‘i he tau’anga me’alele ‘o e falenofo’anga fakapule’anga ‘o e kuata 81 (maumau). Ko e toengaʹ ‘oku tauhi ‘i he Fale Fakataha’anga ‘i Fa’onelua. ‘Oku ‘ikai faipau ‘a e fakamatala ‘i ‘olunga ki he Tu’utu’uni Ngāue fika 79, 82, mo e 84 ‘o e Tu’utu’uni Ngāue Faka-Falepa’anga 2010. v  Ko ia ai ‘oku mau fokotu’u atu ke fakahoko leva hono tukuatu ‘o e ‘ū koloa ko ‘eni´ ‘o fakafou he Kōmiti Tokanga ki hono Tukuatu ‘o e Koloa ‘a e Pule’anga´ (Government Assets Disposal Committee) pea mo hono tautea ‘o e kau ‘Ofisa na’e ta’etokanga ‘o ‘ikai faipau ki he Tu’utu’uni Ngāue Faka-Falepa’anga, tautautefito ki hono ‘ave ‘o e koloa mei he Kuata 81 pea mo totongi fakafoki ‘a e mahu’inga ‘o e ngaahi koloa na’e ‘ave´.

6. Kaungāue na’e ‘ikai ke tohi ‘enau taimi ngāue, kamata mo e tuku, ‘i he lēsisita tohi taimi

Ko e kaungāue ‘e toko nima valu (58) na’e ‘ikai ke nau tohi ‘enau taimi kamata mo e taimi tuku ‘i he lesisita tohi taimi ke fakatatau mo e Tu’utu’uni Ngāue 2A.2(1) moe 2A.3(1) ‘o e Tu’utu’uni Ngāue ki he Kau Ngāue Fakapule’anga. Ko e fakahoko ‘a e fa’ahinga ‘ulungaanga ko ‘eni ‘e toe lahi ange ai ‘a e fakatu’utamaki ‘o e ‘ikai ke ‘ilo ‘a e mama’o mei he ngāueʹ mo e ‘ikai fakahoko lelei ‘a hono toe vakai’i ‘e he taki ngāueʹ.

Ngaahi Fokotu’u

23. Ke ‘oua ‘e vahe ‘a e kau ngāue ‘i he ngaahi ‘aho na’e ‘ikai ke nau tohi ai ‘enau taimi kamata mo e taimi tuku´ ‘i he lēsisita tohi taimi´. 24. Ke fakahoko ha tautea fe’unga ki he kau ‘ofisa ko ia. 25. Ke fakahū ki he Komisoni ‘o e Kaungāue Pakapule’anga keˊ ne tali kapau ‘oku ngāue’aki ha ngaahi tohi makehe keˊ ne fakamo’oni’i ‘o ‘enau ma’u ngāue.

7. Lekooti fekau’aki mo hono ngāue’aki ‘o e keli’anga maka na’e ‘ikai ke tauhi ke maau mo kakato

Na’e tauhi ke maau mo kakato ‘e he Potungāue ‘a e ngaahi tohi ki hono ngāue’aki ‘o e ngaahi koloa ‘i he keli’anga maka ‘o talu mei hono lisi ‘e he Potungāue meia ‘Anakesi Moa ‘i he ‘aho 14 Mē, 2015 ki Sanuali, 2017. Na’e fakamatala mai ko e maka momosi na’e fetuku ia mei he keli’anga maka ‘i Pelehake ‘o tānaki ‘i he ‘elia pe ‘o e Potungāue ‘i Vaolōlōa, ke fakafaingofua ki he ngāue fakalelei’i ‘o e hala. Kaekehe, na’e ‘ikai ha lekooti fe’unga ke ne fakaikiiki ‘a e lahi na’e ngāue’aki ki he fakalelei ‘o e hala mo fakatau atu ki he kakai ‘o e fonuaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

26. Ke fakapapau’i ‘e he Taki ‘o e Va’a´ ni ‘oku ‘i ai ‘a e lēkooti fe’unga ki hono ngāue’aki ‘o e ngaahi koloa ‘i he keli’anga maka´ pea ke tauhi ‘i he ‘ofisi ‘i he taimi hono kotoa. 27. Ke toe vakai’i mai pe ‘e ha ‘Ofisa Ma’olunga ‘a e ngaahi tohi lēkooti ‘oku fokotu’u atu ‘i ‘olunga´, (26). 28. Ke fakamo’oni ‘a e Taki Ngāue´ ‘i he ngaahi tohi´ ni ke fakamo’oni’i na’e fakahoko ‘a e ngāue´. 29. Ke fa’u mo fakahū ha līpooti fakauike ki he Taki ‘o e Va’a´ ‘o fekau’aki mo hono ngāue’aki ‘o e ngaahi koloa ‘i he keli’anga maka. Tali mei he Potungāue Tali lelei ‘a e fokotu’u pea kuo ‘osi fakalelei ‘a e lēkooti ki he ‘elia mahu’inga ko ‘eni.

8. ‘Ikai ke tauhi kakato ‘a e ngaahi kaati ngāue – Va’a Fale Mīsini

Ko e kaati ngāue ki he ngaahi ngāue ‘i he fale mīsini´ na’e ‘ikai tauhi kakato ‘i he ‘ofisi´. Ka ‘ikai ke tauhi kakato ‘a e ngaahi kaati ngāue´ ‘e toe lahi ange ‘a e fakatu’utāmaki ki hono ta’elēkooti kakato ‘o e ngaahi ngāue mo ta’etānaki ‘o e pa’anga hūmai.

Ngaahi Fokotu’u

30.   Ke ta’ofi leva hono ‘oange ki he kasitoma´ ke ne fe’ave’aki ‘a e kaati ngāue. 31.   Ke fokotu’u ha founga ke ta’ofi’aki ‘a e kasitoma´ mei he ngaahi lēkooti ‘a e Va’a´. 32.   Ke toe vakai’i ma’u pe ‘e he ‘Ofisa Mā’olunga ‘a e ngaahi kaati ngāue.

11. Potungāue Fonua, Savea mo e Koloa Fakaēnatula (MLSNR)

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i:  Fepueli 2015 – Siulai 2016 (māhina ‘e 18)

1. Toe muimui’i ‘o e ‘atita kimu’a

1.1 Lisi keleleke ‘o e mala’evakapuna

Na’e ‘ikai ha ngāue ‘e fakahoko ke tānaki ‘a e totongi (poundage) (10%) mei he lisi ‘o e mala’evakapuna pea na’e toe ‘oatu ai pē ‘a e fokotu’u tatau.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke fengāue’aki ‘a e MLSNR mo e MoFNP ki hano tānaki ‘a e mo’ua te’eki tānaki ‘oku hā ‘i ‘olunga. Tali mei he Potungāue Ko e fakamatala ‘i ‘olunga ‘oku ‘ikai ke fou ia ‘i he MLNR, ka ‘oku fou pe ia ‘i he MoFNP. Kaekehe, ‘e muimui’i ‘e he MLNR pea lipooti ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai. (Talu mei ai, ‘oku te’eki ke ma’u ‘e he ‘Atita Seniale ha lipooti ki hono muimui’i ‘o e matavaivai ni).

1.2 Naunau na’e pehē na’e mole

Ne to e ma’u ‘a e komipiuta to’oto’o ‘e taha (1) mei he komipiuta to’oto’o ‘e tolu (3) mo e komipiuta ‘e taha (1) na’e kaiha’asi. Fakatatau ki he fakamatala mei he Potungāue Polisi´ na’e fakahā ange mei he Va’a Sioloki ‘i Vaolōlōa´ ko e komipiuta to’oto’o pe ‘e taha na’e ma’u´ kae kei puli ‘a e toenga´. Kaekehe, ‘oku te’eki ke toe ma’u ha fakamatala mei he Polisi´ ‘o fekau’aki mo e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e fakatotolo.

Lolotonga ‘i he Potungāue Polisi.

2. Peesi ‘e ua ‘o e tohi pa’anga na’e hae’i.

Na’e ‘ikai ke fakahā ‘e he Va’a Pa’anga ki he ‘Ofisa Pule Ngāue´ ‘a e maumau ‘o e ongo peesi ko ‘eni ‘i he tohi pa’anga.

Ngaahi Fokotu’u

2.       Ke fakahā ki he Sekelitali Pa’anga´ ka mole pe maumau ‘a e ngaahi tohi tali totongi mo e ngaahi tohi tānaki ‘i he vave taha, pea ko e tōnounou ia mei he tafa’aki ‘o e Potungāue.

3. Peseti ‘e tolu (3%) Tukuhau Ta’ofi na’e ‘ikai ke tānaki

Na’e totongi ‘e he Kautaha Vakapuna ‘a Tonga (TAL) ‘ene lisi kelekele lolotonga ‘o e taimi ‘o e ‘atita ka na’e ‘ikai ke tānaki ‘a e peseti ‘e 3 (3%) ‘o e Tukuhau Ta’ofi.

Ngaahi Fokotu’u

3. Ke tānaki leva ‘a e tukuhau ta’ofi ‘a ia ‘oku fe’unga mo e $ 10,823.96 ‘i he lisi kelekele ni. 4. Ke fakapapau’i ‘e he ‘ofisa fakahoko fatongia ‘oku tānaki ‘a e tukuhau kotoa pe ‘i he taimi totonu. 5. Ke to e vakai’i ‘e he Taki Ngāue ‘a e ngaahi pa’anga hūmai ‘oku tānaki ke fakapapau’i ‘oku tānaki ‘i he taimi totonu.

4. Fakatau ‘o e ‘one’one – ‘ikai ke fakakakato ‘a e lēsisita ‘o e pa’anga hūmai

Ko e ‘ikai ke fakakakato ‘a e lēsisita ‘o e pa’anga hūmai ‘oku ‘ikai ke fakahoko ia ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue fika 58 (4) ‘o e ngaahi Tu’utu’uni Ngāue Fakafalepa’anga 2010. Ko e lēsisita ‘oku tauhi ‘e he Va’a ki he Ngaahi Koloa Fakaēnatula ‘oku ‘ikai ke tatau ia mo e lekooti ‘oku tauhi ‘i he ‘Ulu’i ‘Ofisi; pehē ki he lahi ‘oku lekooti ‘i he tohi tiliva mo e mahu’inga ‘i he tohi tali totongi´.

Ko e fakatu’utāmaki ‘o e mole ‘a e pa’anga hūmai koe’uhi´ ko e ‘ikai fakahoko ‘a e fakafehoanaki ‘o e ngaahi lekooti ‘o e pa’anga hūmai ‘e toe lahi ange.

NgaahiFokotu’u

6.       Ke fakakakato ‘a e lēsisita ‘o e pa’anga hūmai ‘i he taimi kotoa pe. 7.       Ke fakahoko ‘a e ngāue ki he fakatonutonu fakafehoanaki ma’u pe.

5. Te’eki ke fakamafai’i ‘a e ngaahi totongi ki he ngaahi mīsini mamafa.

Ko e totongi ‘oku ngāue’aki ‘e he Potungāue ki hono haea ‘o e ngaahi misini mamafa´ – loli uta maka mo e misini tata maka – na’e te’eki ke fakamafai’i pea tali ‘o hangē ko ia ‘i he Ngaahi Tu’utu’uni Fakafale pa’anga´.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ke fakamafai’i mei he Potungāue Pa’anga´ ‘a e ngaahi totongi ki hono haea ‘o e ngaahi misini mamafa´ pea ke ngāue’aki ia ‘i he lolotonga´ ni pea ki he kaha’u.

6. Ngāue tu’ataimi – ‘ikai ha sivi tau’atāina ‘e he Supavaisa.

Na’e fakapapau’i ‘oku ‘i ai ‘a e faikehekehe ‘i he tohitaimi´ mo e foomu fakafonu houa ngāue´, ‘a ia ‘oku ne fakahā mai na’e ‘ikai ke fakahoko hano toe sivi tau’atāina.

Ngaahi Fokotu’u

9. Ke ‘i ai ha supavaisa ‘oku fakafatongia’aki hono sivi fakapapau’i ‘oku teuteu’i tonu mo kakato ‘a e ngaahi pepa fakamo’oni ngāue tu’ataimi´.

7. Ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki – ‘ikai ke fakahū ‘e he Potungāue ‘a e līpooti fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua mai´.

Ne ‘ikai fakahū ‘e he Potungāue Fonua, Savea mo e Koloa Fakaēnatula, (MLSNR), ‘a e lipooti fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki ki he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua, (MoFNP), pea mo e ‘Atita Seniale´ ‘o hangē ko e Tu’utu’uni Ngāue Faka-falepa’anga 2010´.

Ngaahi Fokotu’u

10. Ke teuteu’i ‘a e fakamatala fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki´ pea fakahū ki he Sekelitali Pa’anga´ mo e ‘Atita Seniale´. 11. Ke fakafatongia ‘aki ha ‘Ofisa Ma’olunga ‘o e Potungāue´ ‘a e teuteu’i ‘o e līpooti fakamāhina ‘o e ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki´ pea fakahū ‘o fakatatau mo e Tu’utu’uni´. Tali mei he Potungāue Tali ‘a e fokotu’u pea te mau ngāue ki ai.

12. Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokanga’i Ngaahi Fakatamaki Fakaēnatula, ‘Ᾱtakai, Fetu’utaki mo e Feliliuaki ‘o e ‘Ea (MEIDECC)

Vaha’a taimi na‘e ‘atita’i: Sune 2014 – Sune 2016 (māhina ‘e 24)

1. Toloi ‘o e fakahū ‘o e pa’anga ki he Pangikē mo e ‘ikai fakahoko hono sivi tau’atāina

Ko e toloi hono fakahū ‘o e pa’anga ki he Pangikē´ na’e hangē ia ha founga ngāue angamaheni ‘a e Potungāue lolotonga´ ‘a e vaha’a taimi na’e ‘atita’i´. Na’e ‘ikai ke fakahoko mo e sivi tau’atāina ‘o e lēkooti ‘o e pa’anga hūmai kimu’a pea mo e hili hono fakahū ki he Pangikē. ‘A ia ‘oku te’eki pe ke ‘i ai ha fakalakalaka mei he ‘atita kimu’aʹ.

Ko e lōlōa ‘a e toloi ‘o e fakahū ‘o e pa’anga ki he Pangikē´ na’e ‘i he ‘aho ‘e 2, $1,817.00 ki he ‘aho ‘e 35, $19,568.10. Ko e pa’anga lahi taha ne toloi hono fakahū ki he Pangikē ko e $266,511.63 ‘a ia ne tuku ‘i he ‘aho e 10 ‘i Fepueli/Ma’asi 2015, pea mo e $327,777.63 ‘i Fepueli 2016 ‘o e ta’u fakapa’anga 2015-16.

Ko e fakatu’utāmaki ‘o e faingamālie ki hono ngāue’aki ‘o e pa’anga ki ha ngaahi fiema’u fakataautaha kimu’a pea totongi fakafoki ‘o toki fakahū ki he Pangikē´ ‘oku fakautuutu ange.

Ngaahi Fokotu’u
	1. Ke fakahū atu ‘e he ‘Ofisa Fakahoko fatongia´ ha tohi fakamatala ki he ‘Atita Seniale´ ‘i loto ‘i he ‘aho ‘e tahafā mei he ‘aho ‘o e līpooti ki he Pule Ngāue´ ‘o fekau’aki mo e ‘ikai ke ne faipau ki he Tu’utu’uni Ngāue Faka-Falepa’anga 2010´. 2. Ke fakahoko ha tautea fe’unga ki he ‘Ofisa Fakahoko Fatongia´ ‘o kapau ‘e ‘ikai ke ne fakahū ‘e ne tohi tali ‘oku fakahā ‘i he fokotu’u ‘uluaki (1) ‘i ‘olunga. 3.Ke fakahoko ha ako ki he kaungāueʹ ‘o fekau’aki mo e ngaahi Tu’utu’uni Faka-Falepa’anga 2010´. 4. Ke ta’ofi leva hono fakangofua ha taha ngāue lau’aho ke ne tānaki ‘a e pa’anga hūmai´. 5. Ke fakahoko ‘a e sivi tau’atāina´ kimu’a pea moe hili ‘o e fakahū pa’anga ki he Pangikē ‘i he taimi kotoa pe. 6. Ke fakapapau’i ‘e he Taki ‘o e Va’a´ ko e pa’anga kotoa pē ‘oku tānaki ‘oku fakahū ki he Pangikē ‘i he taimi totonu. Tali mei he Potungāue ‘I he hili ‘a e ‘atita faka’osi, na’e fokotu’u ‘e he Potungāue´ ‘a e Tokoni Pulengāue fo’ou ke hoko ko e Taki ‘i he Va’a ki he Pule’i Fakangāue´ ‘i ‘Akosi 2014, pea mo e taumu’a “ke fakapapau’i ‘e he Potungāue´ ‘oku ngāue ‘o fakatatau ki he Tu’utu’uni Ngāue Fakapa’anga pea mo poupou ki he lele lelei ‘a e ngaahi ngāue ‘i he Va’a´.” Kaneongo ia´, na’e ‘ikai pe ke ‘i ai ha’ane tokoni ki he matavaivai ‘oku hoko´.   Na’e fakahoko ‘e he tokotaha ngāue lau ‘aho ‘a hono tānaki ‘o e pa’anga hūmai´ ‘a ia ‘oku fepaki ia mo e Tu’utu’uni Ngāue Faka-falepa’anga´. Ne fakahā ‘e he kau ngāue´ ‘oku ‘ikai ha’anau ‘ilo ki he Tu’utu’uni Ngāue Faka-falepa’anga´ pea ‘ikai ha ako fe’unga na’e fakahoko ma’a kinautolu.

2. ‘Ikai ke fakahoko totonu hono tukuatu ‘a e koloa ‘a e Pule’anga

Ne ‘ikai ha ngaahi tohi fakamo’oni ‘e tauhi ki hono tukuatu ‘o e Nusipepa Tonga ‘i he Uike ni´ (TWN) ke fakalele taau taha ‘i Tisema 2014´. Ne ‘ikai ha lēkooti ‘e tauhi ‘i he Potungāue´ ki he fakaikiiki ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u na‘e tukuatu´.

Ngaahi Fokotu’u

7.       Ke fakahoko totonu ‘i ha tohi fakamo’oni ‘o tauhi ha tukuatu ‘o ha koloa tu’uma’u ‘a e Pule’anga´ pea ke fakapapau’i ‘e he Taki Ngāue´ ‘oku tauhi kakato ‘a e ngaahi lēkooti fakamo’oni ko’eni´ ‘i he ‘ofisi ‘i he taimi hono kotoa.

3. Puli ‘a e ongo tohi tānaki pa’anga faka’ofisiale (Cash Sales Dockets)

Puli ‘a e tohi tānaki pa’anga fakatau ‘e ua (2) na’e ngāue’aki ‘e he TWN.

• No.116401 – No.116450
• No.116451 – No.116500

Ko e lau’i tohi tānaki pa’anga (cash sales receipts) ‘e 500, ka na’e fakamo’oni’i na’e fakahū ki he tohi pa’anga´ ‘o fakahū ki he Pangikē ‘a e lau’i tohi tānaki pa’anga ‘e 425 ‘a ia ‘oku fakakātoa ki he $6,729.80. Ko e lau’i tohi tānaki pa’anga leva ‘e 75 ‘oku ‘ikai ke ‘asi ‘i he tohi pa’anga´ pea puli ‘aupito pe ia mei he lēkooti ‘a e Potungāue´ ‘a ia ko e lau’i tohi tānaki pa’anga fika 116447A – 116450E mo e 116489A – 116500E.

Ko e fakatu’utāmaki ‘o e mole pe ngāue hala’aki ‘o e pa’anga fakapule’anga´ ‘oku fakautuutu ange ‘i he hoko ‘o e ngaahi pulia pehē ´ni.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ke fakahū atu ‘e he Taki ‘o e Va’a´ ha’ane tohi fakamatala ‘o fekau’aki mo e puli ‘a e tohi tānaki pa’anga ‘e ua (2) ko eni´ ‘i loto pe ‘i he ‘aho ‘e 14 mei he ‘aho ‘o e tohiʹ ni pea ke ‘oange hano tautea fe’unga koe’uhi´ ko e ‘ikai ke ne fakapapau’i ‘oku tauhi ‘a e tohi tānaki pa’anga kotoa pē ‘i ‘ofisiʹ pea pehē ki he ‘ikai ha lēkooti ‘o e lau’i tohi tānaki pa’anga ‘e 75´. Tali mei he Potungāue Na’e ‘osi’ ‘ilo pē ‘a e kaungāue ‘i he Potungāue´ ki he puli ‘a e tohi tānaki pa’anga´ ka na’e te’eki ke fakahoko ha ngāue ki ai.

4. ‘Ikai ha ‘ofisa ma’olunga ke ne vakai’i ‘a e tohi loka ‘o e ngaahi me’alele

Na’e ‘ikai ha ‘Ofisa Ma’olunga ke ne fakahoko ‘a hono toe vakai’i ‘a e ngaahi tohi loka ‘o e ngaahi me’alele ‘a e Potungāue´ ‘o fakatatau ki he Tu’utu’uni 90(6) ‘o e Lao ki hono Pule’i ‘o e Pa’anga ‘o e Pule’anga´ (Tu’utu’uni Faka-Falepa’anga) 2010.

Ko e fakatu’utāmaki ki hono ngāue hala’aki ‘a e ngaahi me’alele ‘a e Pule’anga´ ‘o ‘ikai ke fakatokanga’i pea fakatonutonu, ‘e toe lahi ange.

Ngaahi Fokotu’u

9. Ke fokotu’u ha ‘ofisa ma’olunga ke ne vakai’i ‘a e ngaahi tohi loka ‘o e ngaahi me’alele ‘i he ngaahi taimi pau. 10. Ke fakapapau’i ‘e he ‘Ofisa Taliui´ ‘oku muimui pau ki he Tu’utu’uni ngāue fika 14 ‘o e Tu’utu’uni Ngāue ‘a e Kau Ngāue Fakapule’anga´.

13. Potungāue Toutai

Vaha’a taimi na’e ‘atita’i: Sune 2014 – Sune 2016 (māhina ‘e 25)

1. Toloi hono fakahū ‘a e pa’anga hūmai ki he Pangikē

Na ‘e ‘ilo fakapapau ‘a e tōmui hono fakahū ‘o e pa’anga ki he Pangikē´ lolotonga ‘a e taimi ‘o e ‘atita, Sune 2014 – Sune 2016.

‘Oku lahi ange fakatu’utāmaki ki hono ngāue hala’aki ‘o e pa’anga ‘a e Pule’anga´.

Ngaahi Fokotu’u

1.Ke fakahū ‘a e pa’anga kotoa pē ‘oku tānaki ki he Pangikēʹ ‘o fakatatau ki he Tu’utu’uni fika 25 o e Tu’utu’uni Ngāue Fakafalepa’anga´, pea ke fakapapau’i ‘e he Taki ngāue ki he Pa’angaʹ ‘oku faipau ki he tu’utu’uni ko ‘eni´. Tali mei he Potungāue Tali pea teˊnau ngāue ‘o fakatatau ki he fokotu’u´.

2. Pa’anga Hūmai

Kuo te’eki ke fakamafai’i ha totongi ke ngāue’aki ki hono fakatau atu ‘a e ngaahi koloa ngaohi ‘a e Va’a´: haea ‘o e tangikē ki he tauhi’anga ‘o e ika mo’ui, papa tohi’anga fakamatala pea mo e ngaahi pepa fakamatala fekau’aki mo e ngaahi koloa ‘a e Va’a´, tohi fakaongoongo lelei, mo e fakatauatu ‘o e ngaahi ika mo’ui´. Ko hono fakamahu’inga’i ‘o e ngaahi koloa ngaohi´ mo e ngaahi koloa, ‘oku fakahoko pe ‘e he ‘ofisa fakahoko fatongia ‘o fakatatau ki he’ene fakafuofua fakafo’ituitui pea ‘oku ‘ikai ke tatau ‘i he taimi kotoa.

Fakatatau ki he Tu’utu’uni Ngāue Faka-falepa’angaʹ, kuopau ke fakahū ‘e he Potungāue ki he Sekelitali Pa’anga ‘o fokotu’u atu ‘a e ngaahi totongi ke ne vakai’i mo fakamafai’i pea to e ‘ave ki he Ma’umafai Fakafuofua Koloaʹ ke nau fakamahu’inga’i ‘o fakatatau ki he koloa pe ngāue ko iaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke fakahū atu ha fokotu’u ki he ngaahi totongi ‘o e ngaahi koloa ‘oku haea/fakatau atu ‘e he Potungāue ki he Sekelitali Pa’angaʹ ‘o hangē ko e Tu’utu’uni Ngāue, (kupu 25) pea ki he Pule Ngāue ‘o e Va’aʹ ke fakapapau’i ko e pa’anga hūmai kotoa pe ‘oku fakahū taimi totonu ki he Pangikē. Tali mei he Potungāue Tali lelei ‘a e fokotu’u fakakaukau´ pea kuo ‘osi fakahū ki he Sekelitali Pa’angaʹ ‘a e fokotu’u ki he totongi ki hono haea ‘o e ngaahi koloa mo e ngāue´. Pehē foki ki hono toe vakai’i ‘a e Lao mo e Tu’utu’uni ‘a e Toutai ki hano toe fakalahi ke fakakau atu ‘a e ngaahi totongi kuo tali´.

3. Tohi ‘o e taimi ngāue ‘i he Tohitaimi ‘i he kamata mo e tuku ‘a e ngāue

‘Oku ‘i ai ‘a e kau ‘ofisa pau (‘Ofisa Toutai ‘e 1 mo e ongo ‘ofisa lau ‘aho ‘e 2) ‘oku ‘ikai ke nau fakamo’oni kakato ‘i he’enau taimi kamata mo e tuku mei he ngāue ‘i he Tohitaimi´, ‘ikai ngata ai´ ka ‘oku ‘ikai ha fakamo’oni na’e toe vakai’i ‘e he Taki Ngāue´ ‘a e tohi taimi mo e taimi ngāue ‘a e kau ngāue´.

Ngaahi Fokotu’u

3. Ke ‘oange ha tautea fe’unga ki he kau ‘ofisa na’e ‘ikai ke nau fakamo’oni kakato ‘i he lēsisita tohitaimi´ pea ke fokotu’u ha ‘Ofisa Ma’olunga ki hono tokanga’i mo vakai’i ‘a e ma’u ngāue ‘a e kau ngāue´ ‘i he lēsisita tohi taimi´. Tali mei he Potungāue Tali lelei ‘e he Potungāue ‘a e fokotu’u´ pea kuo ‘osi fai ‘a e fakatokanga ki he kau ‘Ofisa´. Na’e toe fokotu’u foki mo ha ‘Ofisa Ma’olunga mei he Tafa’aki Fakangāue´ ke fakafatongia’aki hono vakai’i ‘o e lēsisita ma’u ngāue ‘i he ‘aho kotoa.

4. Ngaahi mo’ua te’eki ke tānaki

Na’e ‘ikai lava ‘a e Potungāue´ ‘o ma’u ha lipooti ‘o e ngaahi mo’ua ‘oku te’eki ke tānaki ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni fika 77 ‘o e Tu’utu’uni Ngāue Faka-Falepa’anga 2010.

Ngaahi Fokotu’u

4. Ke fakahū leva ha līpooti ‘o e pa’anga hūmai te’eki ke tānaki´ ki he Sekelitali Pa’anga mo e ‘Atita Seniale´ ‘o hangē ko e fiema’u ‘oku hā atu ‘i ‘olunga´. 5. Ke ngāue leva ‘a e ‘Ofisa Tauhitohi kiate kinautolu taautaha ke totongi leva honau mo’ua´.  Tali mei he Potungāue Tali lelei ‘e he Potungāueʹ pea kuo kamata leva hono līpooti ki he Sekelitali Pa’anga´ mo e ‘Atita Seniale´ ‘o hangē ko e tu’utu’uniʹ. Kuo kamata mo e ngaahi founga ngāue ke muimui’i ‘akinautolu ‘oku ‘i ai honau mo’ua´.

5. Lēsisita taimi totonu ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u

Ko e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Potungāue´ ‘oku ‘ikai lēsisita taimi totonu ki he Lēsisita Koloa Tauhi´.

Ngaahi Fokotu’u

6. Ke ngāue fakataha a e Va’a Pa’angaʹ mo e ‘Ofisa fakahoko fatongiaʹ ke lēkooti leva ‘a e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Potungāue´ he taimi pe ‘oku fakatau mai ai´. 7. Ke fakahoko ‘e ha ‘Ofisa Ma’olunga hano vakai’i ‘a e lēsisita ‘o e koloa tauhi tu’uma’u ‘a e Potungāue´ ‘i he taimi kotoa pē. Tali mei he Potungāue Tali lelei ‘e he Potungāue´ ‘a e fokotu’u pea fakafatongia ‘aki leva ‘a e Taki ki he Va’a Fakaengāue´ ‘a hono vakai’i ‘a e lēsisita koloa tauhi tu’uma’u pea mo e tohi loka ki he ngaahi me’alele kotoa ‘o e ngaahi Va’a´.

14. Ko e ‘Atita ke Muimui’i ‘a e ‘Atita Kimu’a´: Potungāue Ngaahi Ngāue Lalahi, (MoI), Va’a ‘i Vava’u, (‘i he ‘atita ‘o e ta’u fakapa’anga: ‘Okatopa 2013 – Sepitema 2015)

Na’e fakahoko ‘a hono muimui’i ‘a e ‘atita ki he MoI, Va’a ‘i Vava’u´ ‘i Sepitema 2016, fekau’aki eni mo e ngaahi matavaivai lalahi na’e ‘ohake ‘i he ‘atita ki he Va’aʹ ni ‘i Vava’u ‘i he vaha’a taimi ‘Okatopa 2013 ki Sepitema 2015´. Na’e fakahoko hono muimui’i ‘o e ‘atita ko ‘eni ‘i he ‘osi ha māhina ‘e tahaua (12) mei he ‘atita fakamuimui.

‘Oku Fakamā’opo’opo atu ‘i lalo´ ni ‘a e ngaahi fokotu’u na’e ‘oatu ‘e he ‘Atitaʹ pea mo e tu’unga ‘oku nau ‘i ai´ hili ‘a e māhina ‘e 12.

1. La’i sivi fakata’u mo e sivi kuata ‘o e ngaahi saliote mīsini

Na’e muimui’i ‘e he ‘atita´ ‘a e matavaivai ki he ‘ikai tauhi mo faile ‘i he Potungāue Ngaahi Ngāue Lalahi, Va’a ‘i Vava’u, ha tohi lēsisita ki he la’i sivi fakata’u mo e sivi kuata ‘o e ngaahi saliote mīsini.

Ngaahi Fokotu’u

1.Ke fakapapau’i ‘e he Potungāue´ ‘oku lēsisita ‘e he MOI, Va’a ‘i Vava’u, ‘a e sivi fakata’u ‘o e ngaahi saliote misini´ pea ‘oku lekooti kakato ‘a hono tukuatu ‘o e ngaahi la’i sitika lēsisita pea mo lekooti kakato mo tokanga’i ‘a e lēsisita ‘i he taimi kotoa pe. 2.Ke fakapapau’i ‘e he OIC ‘o e MOI Vava’u´ (pea mo e taki he va’a ‘akauni ‘a e Potungāue) ‘oku vahevahe lelei ‘a e ngaahi ngāue ki hono tuku atu ‘a e la’i sivi, tokanga’i ‘o e tohi lēsisita, pea mo hono tali totongi ke fakasi’isi’i/malu’i ha fehālaaki ‘e hoko ‘i he tafaka’aki ni. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue ‘Oku lolotonga ngāue ‘a e Va’a´ ni ki hono fakahoko ‘a e ngāue ki hono lekooti kakato ‘a e tohi lēsisita, tānaki mai mo e tokotaha ngāue ki he tafa’aki´ ni, pea kuo tokanga’i ‘e he OIC ‘a e kī ‘o e loki kuo’osi fili ke tauhi ai ‘a e la’i sitika sivi pea mo e tohi lēsisita´.

2. Peleti fika ki he ngaahi saliote mīsini

Na’e ‘ikai ha tohi lēsisita ‘e tauhi ‘i he Potungāue Ngaahi Ngāue Lalahi, Va’a ‘i Vava’u ki he peleti fika ki he ngaahi saliote mīsiniʹ.

Ngaahi Fokotu’u

3. Ke fakapapau’i ‘e he Potungāue pea mo e OIC Vava’u´ ‘oku fa’u ha lēsisita pea mo tokanga’i ki hono lēsisita ‘o e ngaahi peleti fika ki he ngaahi saliote misiniʹ. 4. Ke fakapapau’i ‘e he OIC ‘o e MOI Vava’uʹ (pea mo e taki he va’a ‘akauni ‘o e Potungāue) ‘oku vahevahe lelei ‘a e ngaahi ngāue ki hono tokanga’i mo hono fakahoko ‘o e ngāue pea pehē ki hono tuku atu ‘o e peleti fika ke fakasi’isi’i/malu’i ha fehālaaki ‘e malava ke hoko ‘i he tafa’aki´ ni.  5. Ke fakapapau’i ‘e he OIC ‘o e MOI Vava’u´ ‘oku tauhi ‘a e peleti fika ‘i he feitu’u malu pea fakangatangata pē ki he tokotaha kuo fakamafai’i ke ne tokanga’i´. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Ko e tohi lēsisita ki he peleti fika kuo fa’u pea tauhi. ‘Oku fakapapau’i leva ‘e he OIC ‘a e tali totongi pea fakamo’oni ‘i he tohi lēsisitaʹ kimu’a pea toki tuku atu ‘a e peleti fika pe ko e la’i sitika lēsisita pea pehē foki ‘oku tauhi malu ‘a e ngaahi peleti fika´.

3. Kaungāue lau ‘aho

Na’e ‘ikai ke tauhi ‘e he MOI Vava’u ‘a e lēkooti kakato ‘o e tohi taimi ‘a e konga ‘o e kaungāue lau’aho´, koia ai ‘oku ‘ikai malava ‘e he ‘atita´ ke ne fakamo’oni’i ‘a e totonu ‘o e ngāue ‘a e kau ‘ofisa´ ni.

Ngaahi Fokotu’u

6. Ke tauhi fakalelei ‘e he MOI Vava’u ‘a e Tohitaimi´ pea mo tokanga’i ‘e he tokotaha kuo fakamafai’i ke ne tokanga’i ‘a e Tohitaimiʹ ‘a e fakamo’oni ‘i he kamata mo e tuku ‘a e kau ngāue´. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Kuo tauhi ‘e he tafa’aki´ ni ‘a e Tohitaimi pea ‘oku lēkooti kakato ai ‘a e fakamo’oni kamata mo e tuku ‘a e ngāue´ pea hokohoko atu hono tokanga’iʹ.

4. Fakatonutonu fakatatau mo e Falepa’anga ‘i Vava’u

Na’e ‘ikai ke fakahoko ma’u pe ‘a hono fakatonutonu fakatatau fakamāhina ‘o e tohi vouti ki he va’a Falepa’anga ‘i Vava’u´.

Ngaahi Fokotu’u

7.  Ke fakahoko ‘i he māhina kotoa pē ‘a hono fakatonutonu fakatatau ‘o e tohi vouti ki he Va’a ‘o e Falepa’anga´ (Sub-Treasury) pea ke fakafatongia’aki ‘a e OIC´  ki hono toe sivi ‘a e tohi vouti mo e foomu fakatonutonu´ ke fakapapau’i ‘oku fakahoko ‘i he māhina kotoa pē ‘a e fakatonutonu ‘o e tohi vouti ki he va’a Falepa’anga´ pea ke fakamo’oni ‘a e OIC ‘i he foomu fakahoaʹ ke fakamo’oni’i na’e fakahoko hono sivi’i pea ke tauhi malu. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Lolotonga hono muimui’i ‘a e ngaahi ngāueʹ ni na’e ‘ikai ke ma’u ‘a e tohi vouti´ pea ko e tokotaha ‘oku ne tokanga’i ‘a e fatongiaʹ ni na’e lolotonga mama’o mei he ngāueʹ. Na’e ma’u ‘e he ‘Atita Senialeʹ ‘a e tohi ‘oku pehē kuo mole ‘a e tohi voutiʹ. ‘Oku hoko ‘a e matavaivai´ ni ko ha ‘ulungaanga tu’uma’u ‘a e ‘ofisiʹ ni. ‘Oku totonu leva ke tautea mamafa ‘a e ‘ofisa ‘oku fakafatongia’aki ‘a e fatongia´ ni koe’uhi´ ko’ene maumau’i ‘a e tu’utu’uni ngāue´.

5. Tohi Lēsisita ‘o e ngaahi ‘ota koloa mo e ngāue kuo te’eki fakakakato.

‘Ikai ha tohi lēkooti ‘o e ngaahi me’a ‘i ‘olunga´ ‘i he Va’a´ ni.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ke fakapapau’i ‘e he OIC ‘oku tauhi ‘e he tafa’aki ´ni ‘a e tohi lēsisita ‘o e ngaahi ‘ota koloa mo e ngāue kuo te’eki fakakakato ke ne lēkooti ‘a e ngaahi fakamole kotoa pē. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue ‘Oku te’eki pe ke ‘i ai ha lēsisita pehē ni pea na’e ‘ikai fakahoko ‘a e fokotu’uʹ ni.

6. Ngaahi Tohi Loka ‘o e ngaahi saliote mīsini.

Na’e ‘ikai ha tohi loka ke ne hiki kakato ‘a hono ngāue’aki ‘o e ngaahi saliote misini ‘i he MOI Vava’uʹ.

Ngaahi Fokotu’u

9. Ke fakangata leva hono angafai ‘o e ‘ikai tauhi ha tohi lokaʹ ka ‘oku totonu ke tauhi leva ‘a e ngaahi tohi loka´ mo lēkooti maau mo kakato ‘i he taimi kotoa pē. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Ko e ngaahi saliote mīsini kotoa pē kuo’osi ‘i ai ‘a hono tohi loka pea ‘oku lēkooti maau mo kakato.

7. ‘Ikai ke lēkooti kakato ‘a e tohi lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u

Ko e tohi lēsisita koloa´ na’e ‘ikai ke lēkooti maau mo kakato.

Na’e muimui’i ‘e he ‘atitaʹ ‘o fakapapau’i na’e ‘ikai lēkooti maau mo kakato ‘a e tohi lēsisita ‘o e ngaahi koloa tu’uma’u ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni Fakahinohino Faka-Falepa’anga.

Ngaahi Fokotu’u

10. Ke fakapapau’i ‘e he MOIʹ ‘oku lēkooti maau mo kakato ‘a e lēsisita ‘o e ngaahi koloa tauhi tu’uma’u´ ‘i he taimi kotoa pē pea ke fakakau ‘a e fakaikiiki ‘o e ngaahi koloa ‘o faipau ki he tu’utu’uni Fakahinohino Faka-falepa’anga 2010. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Na’e tauhi mo lēkooti maau ‘a e lēsisita ‘o e ngaahi koloa talu mei Sune 2015ʹ. Ka ‘oku te’eki ke kakato ‘a e ngaahi fakaikiiki ‘oku fakahā mai ‘e he Tu’utu’uni Ngāue Faka-falepa’anga´ ke fakakau ‘i he lēsisita ‘o e ngaahi koloaʹ.

8. Fakatu’utāmaki ‘a e saliote misini laiseni fika P.1499

Na’e fakapapau’i ko e OIC ‘o e MOI Vava’uʹ na’a ne faka’uli ‘o hoko ai ‘a e fakatu’utāmaki ‘a e saliote mīsini fakapule’anga fika laiseni P1499.

‘I hono muimui’i ‘e he ‘atitaʹ na’e fakapapau’i ai kuo’osi ngaahi ‘a e saliote mīsini´ ka kuo te’eki ke totongi fakafoki mai ‘a e fakamoleʹ ‘e he ‘ofisa OIC.

Ngaahi Fokotu’u

11. Ke tautea mamafa ‘a e OIC ‘i he Va’a ‘i Vava’u´ mo e faka’uli ‘i he saliote misini P1499 ‘i he taimi na’e hoko ai ‘a e fakatu’utāmaki ‘i he hala koe’uhi´ ko e ‘ikai ke līpooti fakavavevave pea mo fai fakatatau ki he Tu’utu’uni Faka-pule’anga ki he saliote mīsini ‘a e pule’anga´ ‘oku fakatu’utāmaki ‘i he hala´. 12. Ke totongi ‘e he OIC ‘a e kātoa ‘o e fakamole ki hono ngaahi ‘o e saliote misini ‘a e pule’anga´ P1499 ki he tu’unga na’e ‘i ai kimu’a pea toki hoko ‘a e fakatu’utāmakiʹ. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Fakatatau ki he fakamatala kuo ‘omai ‘e he OIC ‘o e tafa’aki ‘Enisinia´ (Machinery Pool), kuo’osi ngaahi ‘a e saliote mīsiniʹ ka ‘oku te’eki ‘i ai ha totongi pe ko ha kongokonga ‘o e saliote misini´ kuo ‘omai mei he OIC.  Ko ia ai, ke totongi fakafoki ‘e he OIC ‘a e kātoa ‘o e ngaahi fakamole ki hono ngaahi ‘o e saliote misini P1499.

9. Motololi hiki (Dump truck), P1705, na’e tō ‘i he tu’akolo Feletoa ‘i Nōvema 2014 pea ‘oku lolotonga ‘i ai pē

‘Oku te’eki ke lipooti mo tohi ta’ofi ‘a e saliote mīsini fakapule’anga P.1705 na’e hoko ki ai ‘a e fakatu’utāmakiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

13. Ke lēkooti ‘e he MOI ‘a e saliote mīsini fakapule’anga (motololi hiki) P1705 na’e hoko ki ai ‘a e fakatu’utāmaki fakatatau ki he fokotu’u fakakaukau‘a e Poate Savea/Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ki hono tohi ta’ofi ‘o e koloa´ ni fakatatau ki he Tu’utu’uni Fakapule’anga. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue ‘Oku te’eki ke ‘i ai ha lēkooti ‘o e fakatu’utāmaki na’e hoko´ pea pehē ki he ngāue totonu ki hono tohi faka’auha ‘a e motololi´ ni, P1705.

10. Motololi heu sima, P.1683

Na’e ‘ikai ke līpooti ‘e he OIC ‘o e Va’a´ ni ‘a e motololi heu sima P1683 ‘i he taimi na’e maumau ai´ pea na’e ‘ikai foki mo ha lēkooti ki hono haea atu kitu’a, pea pehē foki ki he me’a na’a ne fakatupunga ‘a e maumau´ pea ko hai na’a ne maumau’iʹ.

Ngaahi Fokotu’u

14. Ke tautea mamafa ‘a e OIC ‘o e Va’a MOI ‘i Vava’uʹ, Sapate Toke, koe’uhi´ ko e ‘ikai ke fakahoko lelei hono fatongia ‘o hoko ai ‘a e mole ki he saliote mīsini fakapule’anga mo e pa’anga hūmai ‘a e pule’anga´. Na’e ‘ikai foki ha’ane līpooti fekau’aki mo e maumau ‘a e motololi´ fakatatau ki he Lao ki he ngāue fakapule’angaʹ fekau’aki mo e taimi ‘oku maumau ai ha motololi. 15. Ke fakahoko ha ngāue ki hono ngaahi ‘a e motololiʹ pea mo fealea’aki ki he totongi mo Mr. Talivakaola ‘o e Vava’u Marine Services Ltd. 16. Ke tauhi pea ke lēkooti maau ‘a hono haea ‘o e motololi. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Na’e ‘ikai fakahoko ha ngāue kia Sapate Toke koe’uhi ko ‘ene ‘osi mei he ngāue; Na’e ‘ikai fakahoko ha ngāue ki he motololi heu sima P1683; Kuo’osi fokotu’u ‘a e founga ngāue ki hono haea ‘o e ngaahi saliote mīsini uta mamafa; Kuo ‘osi fokotu’u ‘a e tohi lēsisita ki hono haea ‘o e ngaahi saliote mīsini uta mamafa ka ‘oku ‘ikai ke fakahoko hono tokanga’i ‘o e houa ngāue ki he totongi pea mo e mahu’inga ‘o e totongi houa pe ‘aho ‘e ngāue’aki.

11. Na’e ‘ikai ha aleapau ki hono haea ‘o e ngaahi mīsini mamafa (Power Screen and Bitumen Spray Machines)

Na’e ‘ikai ha aleapau ki hono haea ‘o e ngaahi saliote misini mamafa (Power Screen and Bitument Spray Machines.)

Ngaahi Fokotu’u

17. Ke fakapapau’i ‘e he Potungāueʹ ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi saliote misini (Power Screen and Bitumen Spray Machines) ‘a e pule’angaʹ pea mo e feitu’u ‘oku ‘i ai pea pehē foki ki ha aleapau. 18. Ke fakafuofua’i ‘a e totongi pea ke ‘i ai ha founga ke toe tānaki mai ai ‘a e pa’anga hūmai ‘a e pule’angaʹ. 19. Ke fai ha tautea mamafa ki he taki ngāue ‘a e MOI koe’uhiʹ ko e ‘ikai ke fa’u ha aleapau pea mo fakamo’oni. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue ‘Oku te’eki ai ke fai ha ngāue ki heni.

12. Fakatau atu ‘a e ngaahi kongokonga ‘o e ngaahi mīsini saliote mīsini (excavator) ‘a e Potungāue

Na’e ma’u ‘e he ‘atitaʹ ‘a e fakatau atu ‘a e kongokonga ‘o e ngaahi saliote mīsini (excavator) ‘o ‘ikai ma’u ha ngofua ‘e he OIC ‘o e Va’aʹ ni .

Ngaahi Fokotu’u

20. Ke tautea mamafa ‘a e OIC ki hono fakatau atu ‘a e kongokonga ‘o e ngaahi saliote mīsini (excavator) ‘o ‘ikai ha ngofua pea mo hono ngāue’aki ki he’ene fiema’u taautaha. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Na’e tautea’i fakaloto’i Potungāue pe ‘a e OIC, kaekehe ‘oku kei tatali ki he tu’utu’uni aofangatuku ‘a e Komisoni ‘a e Kau Ngāue Fakapule’anga koe’uhiʹ ko e mafatukituki ‘a e natula ‘o e me’a na’e hokoʹ.

13. Tauhi lēkooti

Na’e ‘ikai ha palani ngāue pea ‘ikai mo ha kaati ngāue ki he tefito’i poloseki na’e fokotu’u ‘e he tafa’akiʹ ni.

Ngaahi Fokotu’u

21. Ke teuteu’i ‘i he taimi totonu ‘a e kaati ngāueʹ pea tauhi ‘e he MOI Vava’u koe’uhiʹ ko e taha ‘eni he tefito’i matavaivai ‘oku hā mai. 22. Ke tautea fe’unga ‘a e kau OIC ‘o e MOI Vava’u koe’uhiʹ ko e ‘ikai ke tauhi ‘a e kaati ngāue ki he kātoa ‘o e ngaahi poloseki mo e ngāueʹ. 23. Ke fokotu’u mo tauhi ‘e he MOI Vava’uʹ ‘a e kaati ngāue ki he kātoa ‘o e ngaahi polosekiʹ he ko e founga fakahoko ngāue lolotonga ‘a e Pule’angaʹ mo e Potungāueʹ ‘oku te’eki ai ke fetongi. 24. Ke palani fakavavevave ‘e he MOI Vava’uʹ ‘a e ngaahi poloseki ngāue, fakahū ke tali pea tauhi kakato ko e konga ‘o e lēkooti ‘a e Potungāueʹ. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue Kuo’osi teuteu’i ‘a e palani ngāue ki he ngaahi poloseki ‘e he tafa’akiʹ ni pea pehē foki ki he kaati ngāue kuo’osi ngāue’aki ki he fakahoko ngāue mei Siulai 2016 pea tauhi ‘e he tafa’aki ni.

14. Ko e ola kovi ‘o e ‘ikai ha lēkooti

Na’e fakafuofua ki he $32,780 na’e mole mei he pa’anga ‘a e Pule’angaʹ tu’unga ‘i hono lēkooti hala ‘o e lau ‘o e loli makaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

25. Ke tautea mamafa ‘a e ‘ofisa faifatongia koe’uhiʹ ko hono lau hala’i ‘o e loli maka ‘o hoko ai ‘a e mole ki he pa’anga hūmai ‘a e pule’angaʹ. 26. Koe’uhiʹ ko e ‘ikai ha lēkooti (kaati ngāue) mei Sanuali ki Sepitema 2015, na’e ‘ikai fakapapau’i ai ‘e he ‘atitaʹ ‘a e lahi, feitu’u, koloa, kau ngāue mo e ngaahi me’a makehe pe ki he takitaha poloseki/ngāue na’e fakahoko ‘e he tafa’akiʹ ni. Tu’unga lolotonga ‘o e Potungāue ‘Oku kei ngāue ‘a e Komisoni ‘a e Kaungāue Fakapule’angaʹ ki he aofangatuku ‘o e tautea ‘oku taau ke hilifaki ki he ‘ofisaʹ.

15. ‘Atita Makehe 

 Potungāue Ako mo e Ako Ngāue:

Pa’anga Tokoni ki he ngaahi ako’anga fakatekinikale (TVET) ki he ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tonga Royal Institute (UTRI);   Faha’ita’u ako 1 ‘o e 2013, Faha’ita’u ako 2 ‘o e 2014, pea mo e Faha’ita’u ako 1 ‘o e 2015

Na’e ma’u ‘e he ‘atitaʹ ‘a e fānau ako na’e fakakau ‘i he lisi fānau ako ‘a e UTRI ki he ngaahi faha’ita’u ako ‘oku hā atu ‘i ‘olunga na’e ‘ikai ke nau ako ‘i he UTRI ‘i he ngaahi taimi ko iaʹ. Na’e fakakau kinautolu ‘i he fika fakakātoa ‘o e fānau ako na’e fakatefito mei ai hono totongi atu ‘o e pa’anga tokoni TVET.

Mei he ngaahi fakamo’oni faka’atita, ‘oku mau aofangatuku ai ‘a e hingoa ‘o kinautolu na’e pehē na’e ako ‘i he UTRI lolotonga ‘a e ngaahi faha’ita’u ako ‘e 3 ‘i ‘olunga, (fānau ako kotoa ‘e 942 ‘oku tatau ia ki he $558,600.00 na’e totongi),  ka na’e lahiange ia ‘i he fika totonu ‘o kinautolu na’e ako pea totongi ‘a ‘enau akoʹ (fānau ako ‘e 19 ‘oku tatau ia ki he $11,400.00) ‘o hoko ai ‘a hono totongi hulu ‘a e $553,800.00.

‘Ikai ko ia pē, ko e ngaahi fakamole na’e totongi ‘e he UTRI ‘aki ‘a e pa’anga tokoni TVET ko ‘eniʹ na’e ‘ikai ke faipau ki he tu’utu’uni ‘a e pa’anga tokoni TVET.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke totongi fakafoki ‘e he UTRI ki he pa’anga tokoni TVET ‘a e pa’anga ‘e $553,800. 2. Ke ta’ofi faka’aufuli ‘a e ngaahi founga ‘oku ngāue’aki ‘e he UTRI ki hono lēsisita/fakahū mai ‘o e fānau ako pea pehē ki he fakafetongi ‘o e totongi akoʹ ‘aki ‘a e ngaahi fokotu’utu’u makehe. 3. Ke faipau ki he ngaahi tu’utu’uni hono tali ‘o ha ‘apiako mo e lēsoni ‘oku ako’i ki he taumu’a ‘o e pa’anga tokoni ki he ngaahi ako’anga fakatekinikale kimu’a pea toki fai ha totongi tokoni mei he pa’angaʹ ni. 4. Ke ‘ave ‘a e keisiʹ ni ki he Potungāue Polisiʹ ke hoko atu hano toe fakatotolo’i. 5. Ke fakapapau’i ‘e he Potungāue Ako mo e Ako Ngāueʹ ‘oku fakahū mai ‘e he ngaahi ako’anga fakatekinikale kuo’osi tali ke kau he pa’anga tokoni TVETʹ ‘a e Fakamatala ki he Pa’anga Hūmai mo e Hūatu ‘oku kakato pea fakamo’oni hingoa ki ai ‘a e Puleʹ ‘o hangē ko e sīpinga ‘i he foomu na’e fa’u pea tali ke ngāue’aki ki he fakamatala pa’angaʹ ni. 6. Ke tomu’a falala ‘a e Potungāue Akoʹ mo e Ako Ngāueʹ ko e ngaahi fakamole ‘oku totongi mei he pa’anga tokoni TVETʹ ‘oku faipau ki he tu’utu’uni ‘o e pa’anga tokoni TVET kuo’osi tali mo ngāue’akiʹ. Ko e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e keisiʹ ni ‘i he taimi na’e fakatahataha’i ai ‘a e lipootiʹ ni. ‘Oku lolotonga ngāue ‘a e Potungāue Ako mo e Ako Ngāueʹ ki hono totongi fakafoki mai ‘a e pa’anga na’e ‘ova hono totongi ‘o fakatatau ki he fokotu’u ‘a e ‘Atitaʹ.  ‘Oku lolotonga ngāue foki mo e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Senialeʹ pea mo e Potungāue Polisiʹ ki hono hoko atu ‘a e ngāue ki he keisiʹ ni.

VAHE 4. NGAAHI POLOSEKI FAKALAKALAKA

4.1 Fakamā’opo’opo

Na’a mau ‘atita’i ‘a e poloseki ‘e 9, pea fakahoko ‘a e ngaahi ‘atita makehe ‘e 2 ki he ngaahi poloseki fakalakalaka, pea mo e ‘atita ‘e taha ki he poloseki fakalakalaka ‘a e ‘Ofisi ‘Atita ‘o Tuvaluʹ. 

Na’e ‘ave ‘e he ‘Atitaʹ ‘a e talafakakaukau haohaoa ‘e 9 ki he ngaahi poloseki fakalakalaka na’a mau ‘atita’i ki he ta’u fakapa’anga ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016ʹ. Na’e ‘ohake ai ‘i he’emau tohi ki he kau Pulengāue ‘a e matavaivai ‘e 36 pea pehē foki ki he ngaahi fokotu’u ‘e 40 ke fakatokanga’i ‘e he Pulengāueʹ pea fai ha ngāue ki ai.

4.2 Puipuitu’a

Ko e kātoa ‘o e ngaahi poloseki fakalakalaka na’a nau fakahū mai ‘enau fakamatala pa’anga ke ‘atita’i ki he ta’u fakapa’anga ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016 kuo ’osi ‘atita’i ‘o hangē ko ia na’e fakahā atu ‘i ‘olungaʹ. 

Ko hono fili ‘o e ‘Atita Senialeʹ ke hoko ko e ‘Atita Tau’atāina ki he ngaahi poloseki fakalakalaka na’e mei he Potungāue ‘oku nau fakahoko ‘a e poloseki ko iaʹ pe Kautaha Tokoni fakapa’anga ko iaʹ.

Ko e fatongia ‘o e ‘Atitaʹ ‘oku lau ia ko e konga ‘o e tokoni ‘a e Pule’angaʹ ki he poloseki takitaha ‘o ‘ikai ke totongi ‘emau fakahoko ngāue pe ko ha totongi ‘o e ‘atitaʹ. ‘Oku pehē ki he ngaahi poloseki ‘oku mau ‘atita’i tukukehe pe ‘a e poloseki ‘e taha.

4.3 Ola ‘o e ngāue ‘a e ‘Atitaʹ mo e Ngaahi Fokotu’u

1. Poloseki ke ‘Inivesi he fefolau’aki vakapuna ‘a Tonga (TAIP)

Ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Kuo lava hono ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e polosekiʹ ni ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016ʹ pea pehē foki ki hono ‘oatu ‘a e līpooti haohaoa ‘a e ‘Atitaʹ.

Ko e ngaahi matavaivai ‘eni na’e ‘oatu ‘i he tohi ki he Pulengāue:

1. Ngaahi matavaivai mei he ta’u 2014/2015

Ngaahi matavaivai fuoloa

1. Ko e miniti fakataha ‘a e Kōmiti Pule ‘o e Poloseki, (PMC), na’e ‘omaiʹ na’e ‘ikai ke fakamo’oni ai ‘a e Sea ke fakapapau’i ko e fakamatala ‘oku ‘omaiʹ na’e mo’oni mo totonu ‘o fakatatau ki he ‘aho na’e fai ai ‘a e fakatahaʹ. Ke fakamo’oni ‘a e Seaʹ ‘i he miniti fakataha ke fakapapau’i ko e minitiʹ na’e tali pea faka’ofisiale.  Tu’unga Lolotonga: ‘I he 2015/2016 ‘oku kei tu’u tatau ai pē ‘a e matavaivaiʹ ni pea ‘oku toe ‘oatu ai pe ‘a e fokotu’u ngāue fakalelei tatau ‘a e ‘Atitaʹ.

2. Ko e foomu lēkooti houa ngāue na’e ‘ikai ke fakamafai’i totonu

‘I hono vakai’i ‘a e vaheʹ, ‘oku fiema’u ‘a e kau ngāue poloseki ke fakahū mai ‘enau foomu lēkooti houa ngāue ki hono tā ‘o e vaheʹ. ‘Oku fiema’u foki mo e tokotaha tauhitohi ‘a e polosekiʹ ke fakamo’oni he foomu lēkooti houa ngāue ke fakapapau’i ‘oku tonu.

Na’e toe lahi ange ‘a e tōnounou na’e hoko ‘i hono totongi ‘o e kau ngāueʹ ki he taimi na’e ‘ikai ke nau ngāue aiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke fakapapau’i ‘e he tokotaha tauhitohi ‘a e polosekiʹ ‘oku fakamafai’i ‘a e foomu lēkooti houa ngāueʹ pea ke ne fakamo’oni ke fakapapau’i oku mo’oni pea totonu.

2. Poloseki ki he ngaahi Sekitoa Fefononga’aki (TSCP)

Ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Kuo lava hono ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e polosekiʹ ni ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016 pea pehē foki ki hono ‘oatu ‘a e līpooti haohaoa ‘a e ‘Atitaʹ.

Ko e ngaahi matavaivai ‘eni na’e ‘oatu ‘i he tohi ki he Pulengāue:

1. Ngaahi matavaivai mei he ta’u 2014/15

Ko e ngaahi matavaivai na’e muimui’i ‘e he ‘atitaʹ felāve’i mo e ta’u fakapa’anga kimu’aʹ na’e lava ‘o solova.

2. Na’e ‘ikai ke fakamo’oni ‘a e miniti ‘a e fakataha ‘o e Kōmiti Fakahoko Polokalama ‘a e Poloseki

Ko e miniti fakataha ‘a e PSC na’e ‘omaiʹ na’e ‘ikai ke fakamo’oni ai ‘a e Sea ke fakamo’oni’i ko e fakamatala ‘oku tuku mai ko e lēkooti ia ‘oe fakatahaʹ. ‘Oku mahu’inga ‘aupito ‘a e miniti fakataha ‘a e Kōmitiʹ he ‘oku lēkooti ai ‘enau ngaahi faitu’utu’uniʹ.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke fakapapau’i ‘e he Sekelitali ‘o e Kōmitiʹ ‘oku fakamo’oni ‘a e Sea he miniti fakataha. Tali mei he Pule Poloseki Tali ‘a e fokotu’u fakakaukau.

3. Fehālaaki hono fakahāa’i ‘a e feta’ofi’aki pe fepakipaki ‘o e ngaahi mafai

• ‘I hono vakai’i ‘o e founga ki hono fokotu’u ‘o e Pule polosekiʹ na’e fakatokanga’i ai ko e ongo mēmipa ‘e toko ua (2) ‘i he kōmiti faisiviʹ na’e fehālaaki hono fakahāa’i ‘a e feta’ofi’aki ‘o e ngaahi mafaiʹ.‘Oku mahu’inga ke fakahāa’i totonu, mo’oni, mo kakato. ‘O kapau ‘e ‘i ai ha feta’ofi’aki ‘o e ngaahi mafaiʹ ‘e fiema’u ke fai ha ngāue fakalelei ki ai.

• Ko e toko ua (2) ‘i he Kōmiti Faisivi ‘e toko fa (4) na’e fāmili ofi. ‘Oku ‘i ai e faingamālie ke ne uesia lahi ‘a e ola ‘o e tu’utu’uni na’e faiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke toe fakapapau’i ‘e he ‘ofisa polokiuameni ‘oku mo’oni mo totonu ‘a e fakahāa’i mafai na’e fai ‘e he Kōmiti faisivi.  3. ‘Oku fokotu’u atu ai ke ‘oua ‘e kau fakataha ‘a e famili ofi ‘i ha Kōmiti faisiviʹ. Tali mei he Pule Poloseki Tali ‘a e fokotu’u fakakaukau.

4. Na’e ‘ikai ke fou ‘i he founga totonu hono tali ‘a e ngaahi foomu lēkooti houa ngāue

‘I hono vakai’i ‘a e vahe, ‘oku fiema’u ‘a e kaungāue poloseki ke fakahū mai ‘enau foomu lēkooti houa ngāue ki hono tā ‘o e vaheʹ. ‘Oku fiema’u foki mo e tokotaha tauhitohi ‘a e polosekiʹ ke fakamo’oni he foomu lēkooti houa ngāueʹ ke fakapapau’i ‘oku tonu.

Ngaahi Fokotu’u

4. Ke fakapapau’i ‘e he tokotaha tauhitohi ‘a e polosekiʹ ‘oku fakamafai’i ‘a e foomu lēkooti houa ngāue pea ke ne fakamo’oni ke fakapapau’i oku mo’oni pea totonu. Tali mei he Pule Poloseki. Tali ‘a e fokotu’u fakakaukau.

3. Poloseki ki hono fakafehokotakinga e keipolo Tonga-Fisi (TFCP)

Ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Kuo lava hono ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e polosekiʹ ni ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016ʹ pea pehē foki ki hono ‘oatu ‘a e lipooti haohaoa ‘a e ‘atitaʹ.

Na’e ‘ikai ha matavaivai na’e ‘ohake ‘i he līpooti ki he Pulengāueʹ talu mei hono solova ‘a e matavaivai na’e hā atu ‘i he līpooti ‘atita kimu’aʹ. Ko e ngaahi fakatonutonu ki he fakamatala pa’anga ‘o fakatatau ki he ola ‘o e ngāue ‘a e ‘Atitaʹ na’e ‘osi fakahoko pe ia.

4. Poloseki ki hono feinga ke fakafepaki’i e feliuliuaki e ‘Ea (CRSP)

Ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Kuo lava hono ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e polosekiʹ ni ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016 pea pehē foki ki hono ‘oatu ‘a e līpooti haohaoa ‘a e ‘atitaʹ.

Ko e ngaahi matavaivai eni na’e ‘oatu ‘i he tohi ki he Pulengāue:

1. Ko e saliote mīsini ‘a e polosekiʹ ‘oku lolotonga ngāue’aki ia ‘e he Potungāue fakahoko ngāue (Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokanga’i Ngaahi Fakatamaki (MEIDECC)]

Na’e fakatokanga’i ‘e he ‘atitaʹ ko e saliote mīsini na’e fakatau ‘e he polosekiʹ ‘oku lolotonga ngāue’aki ia ‘e he Potungāue, MEIDECC. ‘Oku lolotonga ngāue’aki leva ‘e he PMU pea mo e tokotaha fale’i lolotonga ‘a e polosekiʹ ‘a e saliote mīsini ‘e tahaʹ.

Ko e saliote mīsini ‘oku totonu ke ‘i he malumalu ‘o e poloseki PMU kae’oua leva ke ‘osi ‘a e teemi ‘a e poloseki.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke tokoni ‘a e Pule Potungāue MEIDECC ki hono solova ‘a e palopalemaʹ ni. Kapau leva ‘e ‘ikai ke fakafaingamālie’i ‘e he MEIDECC ‘a e saliote mīsini ‘a e polosekiʹ ki he poloseki PMUʹ pea mo e tokotaha fale’i, pea ‘oku totonu leva ke ‘oange ‘e he MEIDECC ha fetongi ‘o e saliote mīsini ke ngāue’aki ‘e he kau ngāue ‘a e polosekiʹ.

2. Tukuhau Ngāue’aki (CT)

‘I hono toe vakai’i ‘a e ngaahi fakamoleʹ na’e fakatokanga’i ai ‘oku totongi tukuhau ta’ofi ‘a e poloseki ka ‘oku ‘ikai totonu ke totongi tukuhau ta’ofi ‘o fakatatau ki he fakamatala na’e ‘omaiʹ.

Ke teuteu’i pea fakahū ‘a e tukuhau ta’ofi ‘a e poloseki ke vakai’i pe ‘oku ‘i ai ha totongi ‘ova ‘o e tukuhau ta’ofi ke fakafoki mai.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ke fakapapau’i ‘e he tokotaha tauhitohi ‘a e polosekiʹ ‘oku tauhi fakamāhina ‘a e tukuhau ta’ofi koe’uhiʹ ke fakapapau’i ko e tukuhau ta’ofi kuo’osi totongiʹ ke to e fakafoki mai.

5. Poloseki Langa Fakalakalaka ‘o Nuku’alofa (NUDSP)

Ki he ta’u fakapa’anga ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Na’e kakato hono ‘atita’i ‘o e fakamatala pa’anga ko ‘eniʹ ‘o ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune 2016, pea ‘ave ai moe līpooti haohaoa ’a e ‘Atitaʹ.

Ko e ngaahi matavaivai ‘eni na’e fakahā atu ‘i he līpooti ki he Pulengāueʹ.

1. Ko hono muimui’i ‘o e ngaahi matavaivai ‘i he līpooti ‘atita ‘o e ta’u kimu’a

Ko e ngaahi fokotu’u ‘e valu (8) ki he ngaahi matavaivai kimu’aʹ pea ko e taha (1) ai na’e te’eki ke fai ha ngāue ki ai, pea ‘oku toe fokotu’u atu pe ia ‘i he ‘atita ‘o e ta’uʹ ni:

Matavaivai te’eki ke fakalelei’i

1. Ko e ‘Iuniti ‘oku ne pule’i e Poloseki (PMU) ke nau fakapapau’i ‘oku fakahoko ‘a e fakataha ‘a e kōmitiʹ ‘i he kuata kotoa pē.

2. Ko e miniti ‘a e kōmiti fakahoko polokalama ‘a e poloseki na’e ‘ikai ke fakamo’oni

Ko e miniti na’e ‘omai ki he ‘Atitaʹ na’e ‘ikai ke fakamo’oni ki ai ‘a e Seaʹ pea ‘ikai ai ke fakapapau’i ko e ngaahi fakamatala ‘i he miniti ‘oku mo’oni mo totonu pea kuo ‘osi tali ‘e he kōmitiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

2.   Ki he sekelitali ‘o e kōmitiʹ ke ne fakapapau’i ko e miniti kotoa pe ke fakamo’oni ki ai ‘a e Seaʹ.

3. Ko e ngaahi foomu fakafonu houa ngāue na’e ‘ikai ke fakapapau’i fakalelei

‘I hono vakai’i e foomu fakafonu houa ngāue kuo vahe’i, na’e fiema’u ke fakapapau’i fakalelei ki he‘ene mo’oni mo ‘ene tonu.

‘Oku fakahā mai ‘e he foomu fakafonu houa ngāue ‘a e lahi ‘o e taimi ngāue ‘a e ‘ofisa taautaha. Ko hono ma’u ‘e he kau ngāue ‘a e totongi mei he ngāue na’e ‘ikai te nau ngāue’i ‘oku tu’u fakatu’utāmaki pea ‘oku fakautuutu ke lahi.

Ngaahi Fokotu’u

3. Kuo pau ke fakapapau’i ‘e he ‘akauniteni ‘a e poloseki ‘a e foomu fakafonu houa ngāue kotoa pe kimu’a pea toki totongi.

4. Ko e ‘ikai ha foomu fakapapau ‘e fakamo’oni ai e kau mēmipa ‘o e kōmiti polokiuameni, (PPTC), mo talamahu’inga ‘a e poloseki ‘oku ‘ikai ha fepakipaki honau mafai

‘Oku fiema’u ke fakafonu pea fakamo’oni ‘a e kau mēmipa ‘a e PPTC i he foomu fakahāa’i ‘o ‘enau fakapapau ke tauhi malu ‘a e ngaahi fakamatala mo nau hao mei ha fepakipaki ‘o e mafai. ’I hono vakai’i hono fakahoko ‘o e polokiuameniʹ na’e ‘ikai pe ha foomu pehē ‘e fakakakato mo fakamo’oni ki ai ‘a e kau mēmipa ‘o e PPTC.

Ko e foomu ʹni ‘oku mahu’inga he ‘oku ne fakahaa’i totonu mai mo fakapapau’i ‘a e ngāue fakalelei kapau ‘oku ‘i ai ha fepakipaki honau ngaahi mafaiʹ. Ko e ‘ikai ke fakahā mo fakapapau’i mai ‘a e fepakipaki ‘o e ngaahi mafai ‘oku tupu ai hono foaki ha ngāue ‘o ‘ikai makatu’unga ‘i he mahu’inga ‘o e totongi fakapa’anga.

‘Oku toe mahu’inga foki ke malu’i mo e ngaahi fakamatala fekau’aki mo e polokiuameni koe’uhi ko e kau talamahu’inga ke nau ma’u e fakamatala tatau ‘o ‘ikai filifilimanako.

Ngaahi Fokotu’u

4. Ki he kau mēmipa kotoa pe ‘a e PPTC ke nau fakakakato pea fakamo’oni ‘i ha foomu ‘oku ne fakahāa’i ‘a e tau’atāina mo ha fepakipaki honau ngaahi mafai. Ko e Taki ‘i he ‘Iuniti Pule ‘i he Poloseki ke ne fakapapau’i ‘oku ‘osi fakakakato pea fakamo’oni ‘a e mēmipa kotoa pe ‘o e PPTC.

5. Ko e ‘ikai ke fakamo’oni ‘a e kau mēmipa ‘o e kau pēnolo ‘i ha foomu fakapapau ‘oku nau haohaoa mo ‘ikai ke fepakipaki honau mafai.

‘Oku ‘ikai fakahā ‘e he ngaahi tohi tu’utu’uni ‘a e poloseki ke fakamo’oni ‘a e kau pēnolo ‘i ha foomu ke fakahāa’i ‘oku fepakipaki honau mafai, ka koe vakai ‘a e ‘Atitaʹ ke nau fakakakato ‘a e foomu ko ‘eni he ko  e faitu’utu’uni ‘a e PPTC/PSC ‘oku fakatefito mei he ngaahi fokotu’u ‘oku ‘oatu mei he kau pēnolo ko’eni. Ko ia ai ‘oku mahu’inga ki he kau pēnolo mo fakafuofua ke nau fakakakato mo fakamo’oni he foomu ko ‘eni koe’uhiʹ kapau ‘oku fepakipaki honau ngaahi mafai pea fai leva ha ngāue taimi totonu ki ai.

Fokotu’u fakakaukau

5. Ko e kau mēmipa ‘o e pēnolo fai sivi (evaluation panel), kuopau ke nau fakakakato mo fakamo’oni ‘i he foomu fakapapau ‘o e ‘ikai ke fepakipaki honau ngaahi mafai,’i he ngaahi ngāue fakapolokiuameni kotoa pe. Ko e ‘Iuniti pule ‘a e Poloseki ke nau fakapapau’i ‘oku ‘osi fakakakato mo fakamo’oni ‘a e kau pēnolo he foomu ko’eni.

6. Ko e ‘ikai ke kakato ‘a e ngāue langa ko e ‘osi e taimi ‘a e Konitulekitā.

‘I he ‘a’ahi koia ‘a e ‘Atitaʹ ke fakapapau’i e ngaahi ngāue langa na’e fakapa’anga ‘e he Poloseki, na’e fakatokanga’i ai ‘a e ‘ikai kakato e ngāue langa  ko ‘eni ka kuo ‘osi e taimi  ia ‘o ‘ene Konituleki, ko e konitulekitā ko ‘eni ‘oku hulu atu hono mo’ua ‘o ‘ikai lava hano totongi pea ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha’ane pisinisi.

Ngaahi Fokotu’u

6. Ko e Pule mo e Taki timi ‘o e Poloseki ke nau fakapapau’i ko hono teuteu’i ‘o e ngaahi pepa talamahu’inga, ke fakakakato ‘o a’u ki hono fakapapau’i ‘a e tu’unga fakapa’anga ‘a e tokotaha talamahu’inga.

6. Ko e Mape Folau ki he Ma’u’anga Ivi ‘a Tonga mo hono ngaahi ‘Iuniti (TERM IU)

Ki he ta’u fakapa’anga na’e ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Na’e kakato hono ‘atita’i o e Mape Folau ki he Ma’u’anga Ivi ‘a Tonga mo hono ngaahi ‘Iuniti ki he ta’u fakapa’anga ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune 2016, pea ‘oatu ai mo e līpooti haohaoa ‘a e ‘Atitaʹ.

Ko e ngaahi matavaivai na’e fakahā ‘i he tohi ki he Pule ngāue na’e pehē ʹni:

1. Ko hono toe muimui’i e ngaahi matavaivai ‘i he ‘atita kimu’a

Ko e ngaahi fokotu’u ke fakalelei’i kā ‘oku toe hā atu pē he ‘atita ‘o e ta’uʹ ni:

Ngaahi Fokotu’u

1. Ko e matavaivai ko ‘eniʹ ko e ‘ikai ke teuteu’i mo fakafaingamālie’i ‘a e fakamatala ngāue ‘a e poloseki (ko e tukunga ‘o e poloseki ‘i hono monitoa fakakuata) ‘oku ‘ikai ke faipau ki he tohi tu’utu’uni fakahoko ngāue ‘a e Poloseki. 2. Na’a mau ‘osi fakahā ‘i he ‘emau’atita kimu’a ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi ‘initikeita ‘a e poloseki na’e ‘ikai ke fakakakato, ke palani ‘o fakatatau ki he ngaahi tohi fakamo’oni ‘a e poloseki. ‘Oku mau ‘osi fakapapau’i ‘oku fakalōlōa ‘a e poloseki ki he ‘aho 30 ‘o Sune 2017. 3. Ko hono lēsisita ‘a e Uepisaiti (website) ‘a e poloseki ‘ia Sitiveni Finau (pekia) ke fakatonutonu mo fakamaau he faingamālie vave tahaʹ. 4. Ko e MEIDECC ke nau fakataha ma’u pe moe ‘iuniti pule ‘a e Poloseki (PMU) ‘o vakai’i mo fakapapu’i ko e ngaahi ngāue ‘a e polosekiʹ ‘oku fakahoko taimi totonu ma’u pe. 5. Ko e ngaahi fakataha kotoa pe ‘a e polosekiʹ ke lekooti kakato, miniti, pea faile.

2. ‘Ova ‘a e totongi ki he Konitulekitoa, IT Power

‘I hono vakai’i e ngaahi totongi ki he kau konitulekitoa, na’e fakatokanga’i ai ‘oku ‘ova ‘a e totongi ki he taha ‘o e kau Konitulekitoa ‘a ia ko e IT Power. Na’e hulu’aki e AUD1,305.30. Ka ‘i he ‘aho 2^nd Fepueli, 2017 na’e fakahā mai ai  kuo  loto lelei ‘a e IT Power kenau totongi fakafoki mai ‘a e ‘ova ko ‘eni.

‘E fakapapau’i ‘e he ‘Atitaʹ ‘a e totongi ko’eni ‘i he ‘atita hoko.

Ngaahi Fokotu’u

6. Ko e ‘Iuniti pule ‘a e Poloseki ke ta’ofi ha toe hoko ha totongi ‘ova pehē ‘i he kaha’u.

3. Miniti

Na’e ma’u ‘e he ‘Atitaʹ ‘a e miniti pe ‘e taha he ta’u fakapa’anga ko ‘eniʹ. Ko e miniti ko ‘eniʹ na’e ‘i ai pe hono ‘aho ka na’e ‘ikai ha māhina mo ha ta’u pea ‘ikai ha fakamo’oni hingoa ki ai.

‘Oku ‘ikai fakapapau’i ‘e he ‘Atitaʹ pe na’e toe lahi ‘a e fakataha ‘i he taha he ta’u fakapa’anga ko ‘eni. Ko e me’a ‘i he ‘ikai fakamo’oni ‘a e minitiʹ ni ’oku ‘ikai fakapapau’i ‘e he ‘Atita ‘a e mo’oni mo e kakato ‘o e ngaahi fakamatala ‘i he miniti, pea ‘oku ‘ikai kemau fakapapau’i   pe ‘e toe fai ha fakataha ‘amui.

Ngaahi Fokotu’u

7. Ki he ‘iuniti Pule ‘a e Poloseki ke nau hiki ‘a e miniti fakalelei ki he’ene tonu mo kakato ‘a e ngaahi fakamatala.  Pea ke nau ‘omai e miniti ‘i he taimi totonu.

4. Līpooti fakamatala ngāue

Na’e kole ‘e he ‘Atita ke ‘omai ‘a e fakamatala ngāue faka-kuata ‘a e poloseki, ki he ta’u fakapa’anga ko ‘eni ka na’e ‘ikai ha līpooti.  ‘A ia ‘oku ‘ikai muimui pau ‘eni ki he ngaahi fakahinohino ‘a e Poloseki.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ki he ‘iuniti pule ‘a e Poloseki ke nau ‘omai e ngaahi lēkooti fakamo’oni pau ‘oku fiema’u ‘e he ‘Atita.

5. Fakalōlōa ‘o e Poloseki

‘Oku lave’i ‘e he ‘Atita ‘e fakalōlōa ‘a e Poloseki ki Sune 2017. Na’e kole ‘e he ‘Atitaʹ ke ‘omai ‘a e ngaahi tohi fakamo’oni pau ki hono fakalōlōa ‘o e Poloseki, ka na’e ‘ikai ha fa’ahinga fakamatala ‘e ‘omai.

Ngaahi Fokotu’u

9. Ki he ‘iuniti Pule ‘a e Poloseki ke nau ‘omai ‘a e ngaahi tohi fakamo’oni ‘oku fiema’u ‘e he ‘Atita.

7. Fakaakeake mei he Saikolone ‘Ieni (CIRP)

Ta’u fakapa’anga ‘oku ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Na’e kakato hono ‘atita’i ‘o e fakamatala pa’anga ko ‘eniʹ ngata ki he 30 ‘o Sune 2016 pea na’e ‘ave ai pe ‘a e  lipooti haohaoa ‘a e ‘Atitaʹ.

Na’e ‘ikai ha matavaivai ‘e fakahā ‘i he tohi ki he pule ngāue.

8. Langa Fakalelei hili ‘a e Saikolone ‘Ieni pea mo Fakaakeake mei he ngaahi Fakatamaki Fakanatula (TCIRCRP)

Ta’u fakapa’anga ‘oku ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Na’e kakato hono ‘atita’i ‘o e fakamatala pa’anga ko’eni ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016 pea na’e ‘ave ai pe ‘a e lipooti haohaoa ‘a e ‘Atitaʹ.

9. Ko e Pa’anga Tokoni ki he ‘Ᾱtakai Ngaahi Kolo (PECF)

Ta’u fakapa’anga na’e ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2016

Na’e kakato hono ‘atita’i ‘o e fakamatala pa’anga ki he 30 ‘o Sune, 2016, pea ‘oatu mo e līpooti haohaoa ‘a e ‘Atitaʹ.

Ko e ngaahi matavaivai na’e fakahā ‘i he līpooti ki he Pule:

1. ‘Ikai ha pepa poupou ki he ngaahi totongi ‘o e ngaahi fakataha

Na’e ‘ikai pe ha fa’ahinga pepa ‘e tauhi ke faka’asi ai ‘a e ngaahi totongi kuo fai ki he ngaahi fakataha kuo lavaʹ, pea pehē ki he kau ma’u fakataha na’a nau fakamo’oni kuo nau ‘osi ma’u ‘enau vaheʹ. Na’e ‘ikai foki lava ‘e he ‘Atitaʹ ke fakapapau’i pe na’e fakahoko ‘a e ngaahi fakatahaʹ ni pe ‘ikai, he na’e ‘ikai ha miniti ‘e ‘omai pe ko ha fa’ahinga līpooti tohi.

Ko hono fakatu’utāmaki ‘o e ‘ikai ke fakapapau’i pe na’e fakahoko ‘a e ngaahi fakataha pea mo e  ngaahi totongi kuo ‘osi fakahoko ‘e malava ia ke toe lahi ange.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ko e Pule Fakafonua ‘o e Polosekiʹ ke ne fakapapau’i ‘oku ‘i ai ha lēooti kakato mo maau ‘o e ngaahi totongi fakataha. 2. Ko e ngaahi miniti kotoa pe ‘o e ngaahi fakataha ke tauhi pea ‘oange ki he ‘Atitaʹ he taimi ‘oku fakahoko ai ‘a e ‘atitaʹ. Tali mei he Pule Poloseki Ko e ngaahi lēkooti na’e ‘ikai faingamālie ki he ‘atita.

Ko Falepa’anga ‘oku nau fakamafai’i ‘a e ngaahi totongi kotoa pe ‘o makatu’unga he ngaahi pepa poupou ‘oku mau ‘oatu. ‘Oku mau kamata leva ke teuteu’i ‘a e ngaahi līpooti fakataha kotoa pe ‘o kamata he ako/fakataha fika 2.

2. Foomu fe’ave’aki pa’anga ki Ha’apai mo Vava’u na’e ‘ikai ke fakamo’oni ai ha taha ‘oku ne ‘osi ma’u

‘I hono vakai’i ‘a e ngaahi fe’aveaki pa’anga ko ‘eni, ko e foomu fe’aveaki pa’anga kotoa pe na’e ‘ave ki Ha’apai na’e ‘ikai ke fakamo’oni mai ‘a e fakafofongaʹ ‘a ia ko e Pangikē Langa Fakalakalaka ‘o Tongaʹ ‘oku nau ‘osi ma’u ‘a e pa’anga, ‘oku tatau ‘eni mo e foomu ‘ave pa’anga ki Vava’u.

Ko hono fakamo’oni’i mai e foomu ko ‘eniʹ ‘oku fakapapau’i mai ai ‘e he fakafofonga/va’a ko ‘eni ko e pa’anga na’a nau ma’u ‘oku tatau tofu mo ‘ikai ke toe lahi hake ia he pa’anga ‘i he foomu kole ‘a ē na’e ‘osi fakamafai’i.

Ngaahi Fokotu’u

3. Kuo pau ke fakapapau’i ‘e he Pule Poloseki ‘oku kakato ‘a e founga ngāue ko ‘eni koe‘uhi ka ‘i ai ha ki’i fehālaaki he lahi ‘o e me’a kuo totongi pe lahi ‘o e me’a kuo ma’u ‘e lava ke fakatonutonu ‘aki hano toe vakai’i ‘o e ngaahi foomu na’e fakamo’oni mai ai ‘a e fakafofongaʹ ki he lahi e me’a na’a ne ma’uʹ. Tali mei he Pule Poloseki Te mau kole leva ki he Va’a Falepa’anga ‘i Ha’apai/Vava’uʹ  ke ‘omai ha tatau ‘o e ngaahi foomu fe’aveaki pa’anga ’a ē na’e‘osi fakamafai’i ke ‘ave ki he ‘atita hokoʹ. Pea te mau ‘eke ki Falepa’anga pe ko e hā ‘oku tukuange ai ‘a e ngaahi fe’aveaki pa’anga ko ‘eniʹ kapau ‘oku ‘ikai te nau faipau mo muimui ki he founga ngāue.

3. Tukuhau ngāue’aki (CT)

‘I hono toe vaka’i ‘o e ngaahi fakamole,‘oku ‘iai e ngaahi tohimo’ua kuo ‘osi  totongi na’e kau ai e Tukuhau ngāue’aki(CT). Ka ko e lau ‘a e aleapau fakapa’anga, ‘oku faka’atā  e pa’anga  poloseki mei he tukuhauʹ.

Ngaahi Fokotu’u

4. Ke fakahū ‘e he Pule Poloseki ‘a ‘ene fakamatala tukuhau ki he Tukuhau Vāhenga ke totongi fakafoki mai ‘a e ngaahi tukuhau fakata’u na’e ‘osi totongi. Tali mei he Pule Poloseki Ko e totongi fakafoki ‘o e ngaahi tukuhau ngāue’aki ‘oku fou kotoa pe ‘i Falepa’anga..

4. Pa’anga ‘o e Makamaile 1 (M1) ‘oku fakamoleki ia ki he Makamaile 2 (M2)

Ko e pa’anga na’e ‘omai ki he Makamaile 1 na’e ‘i ai ‘a e konga ai na’e fakamoleki ia ki he Makamaile 2ʹ, pea na’e ‘osi fakahā pe ‘eni ‘i he fakamatala pa’angaʹ. Na’e ‘ikai ke ‘i ai ha fakamo’oni tohi mei he tokotaha fakapa’anga ‘o e Poloseki (Donor) ‘oku ‘i ai hanau aleapau ke fakamoleki ‘a e pa’anga M1 ki he M2.

Na’e vahevahe ‘a e fakamole ‘a e Poloseki ki he konga kehekehe ‘e ua ‘a ia ‘oku ‘i ai pe hona vouti takitaha. Ko e taha ia ‘a e ngaahi me’afua ‘oku ne fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke lahi ange fakamole ‘i he Patisetiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ke fakapapau’i ma’u pe ‘e he Pule Polosekiʹ ’oku fakangofua mai ‘e he Donor kimu’a pea toki ngāue’aki ‘a e pa’anga ki ha makamaile keheʹ. Tali mei he Pule Poloseki Na’e ‘ikai ha tohi ka na’e fakamafai’i mai pe ‘i ha pōtalanoa mo e pule ‘a e PIFS, ‘oku fa’a ngāvaivai  hono fakahoko ‘o e ngāueʹ ‘o ‘ikai fa’a malava ke a’usia ai ‘a e ola/taumu’a ‘a e Polosekiʹ.

5. Fakamole ‘ikai fakalao

Na’e totongi ‘e he Poloseki ha pa’anga TOP190.00 mei he pa’anga ‘a e Poloseki koe’uhiʹ ko e fakamole ki he me’alele ‘a e MEIDECC.  Ko e fakamole ko’eni ‘oku ‘ikai felāve’i ia mo e ngāue ‘a e Polosekiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

6. Kuo pau ke fakapapau’i ‘e he Poloseki Puleʹ ko e ngaahi fakamole kotoa pe kuopau ke faka’atā ia ke totongi ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘a e Polosekiʹ. 7. Kuo pau ke totongi fakafoki ‘e he MEIDECC e pa’anga ko ‘eniʹ ki he Poloseki. Tali mei he Pule Poloseki Ko e pa’anga ko ‘eniʹ kuo’osi fakafoki pea kuo solova.

6. ‘Ikai ke kakato ‘a e ngaahi pepa poupou ki he ngaahi fakamole

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi totongi ‘e ni’ihi kuo ‘osi fakahoko ka na’e ‘ikai ke ‘i ai hano foomu kole fakatau koloa. Ko e konga ‘eni ‘o e founga ‘o e totongi mo’ua he kuo pau ke fakakakato ‘a e foomu kole fakatau koloa pea toki fakakakato ‘a e fakatau koloaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ko e Pule Poloseki Puleʹ ke ne fakapapau’i ‘oku ‘i ai ma’u pē ‘a e foomu kole fakatau koloa ki he ngaahi fakamole kotoa pe. Tali mei he Pule Poloseki Teˊ mau feinga ke fakalelei’i.

7. Fakamafai’i pē ‘e he tokotaha fale’i ‘a hono fokotu’u ia ki he lakanga fale’i

‘I hono vakai’i ‘a e founga ki hono fakangāue’i ‘o e tokotaha fale’i ki he poloseki, pea mau fakatokanga’i ai hono fakamafai’i ‘e he ‘ofisa ma’olunga ko ‘eni ‘a ‘e ngaahi fokotu’u faka polokiuameni ki hono fakangāue’i ia. ‘Oku mahino pe ki he ‘atita ko e fai ‘eni ‘i hono lakanga ko e Pulengāue le’ole’o ‘i he taimi ko iaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

9. Ko e MEIDECC ke nau fokotu’u ha founga ke nau lava ‘o ta’ota’ofi ai ‘a e kau ngāueʹ ‘i hono fakamafai’i ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ki hono fakangāue’i pe kinautolu pea pehē ki ha ngaahi totongi ‘oku nau felāve’i mo ia. Tali mei he Pule Poloseki Na’e fai pē ‘i he lotolelei ‘o ‘ikai ‘i ha toe fakakaukau pea na’e ‘osi tali ‘e he Kapinetiʹ.

8. Aleapau Ngāue ‘a e Pule ‘o e Poloseki

Ko hono fokotu’u ‘o e Pule ‘o e Ploseki na’e makatu’unga ia ke ngāue fakakonituleki pea fakamafai’i ia ke ngāue tu’a taimi ‘o kamata he 4.30pm. Ka ko e Aleapau Fakapa’anga ‘oku ne fakamahino mai ko hono fakangāue’i ‘o ha Pule Poloseki kuo pau ke ngāue taimi kakato, pea ‘oku ‘uhinga lelei pe ia ‘o fakatatau ki he natula ‘o e ki’i Polosekiʹ. 

Ngaahi Fokotu’u

10.   Ki he Pule ‘o e MEIDECC ke ne solova ‘a e ‘ikai ke muimui pau ‘eni ki he Aleapau Fakapa’anga ‘o e poloseki, ke fakapaupau’i tohi mai ‘e he kautaha fakapa’anga ‘a e Poloseki (Donor), ko e konga ko ‘eni ‘i he aleapau ‘oku malava pe ke liliu ko ia ai, ko e Pule Poloseki ke ngāue tu’a taimi pē pea mo fakapapau’i  mai ai ‘a e fe’unga pe ‘o e ngāue tu’a taimi mo e natula ‘o e tu’unga Pule Poloseki ko ‘eniʹ. Tali mei he Pule Poloseki Ko e ngaahi fatongia kehe, ‘oku fiema’u ia ke fakahoko ‘e he kau ‘ofisa koe’uhiʹ ko e si’isi’i ‘o e kau tekinikale ‘i he ‘ofisiʹ. Ka ko e kakai ‘oku faingamālie ki he ngāueʹ ni ‘oku nau lolotonga ngāue he Potungāue ko e me’a ia na’e tali ai ‘e he Kapineti ke ngāue tu’ataimi ke fakasi’isi’i ‘a e puputu’u/tāla’a pea ko e vāhenga ‘o e lakanga Pule Poloseki ke fakalahi ‘aki ia hono vāhenga lolotonga.

9. ‘Ikai ke ‘omai ‘a e foomu fakafonu houa ngāue

‘I hono vakai’i ‘o e ngaahi totongi ki he konituleki, na’e ‘ikai ha foomu fakafonu houa ngāue na’e  ‘omai ‘e he Pule Polosekʹ mo e tokotaha fale’iʹ ke fakapapau’i ‘a ‘ena taimi ngāue (tu’a taimi) ‘o fakatatau ki he ‘ena aleapau ngāue mo e polosekiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

11. Ki he Pule Poloseki pea mo e Tokotaha Fale’i ke teuteu fakauike ha’ana foomu fakafonu ‘ena houa ngāueʹ pea fakahū ki he Pulengāue ke tali. Ko e foomu ko ‘eniʹ ke fakahū ia ko e pepa poupou mahu’inga ki hono teuteu ‘ena vahe. Tali mei he Pule Poloseki Ko e lēkooti na’e ma’u na’e ‘ikai fe’unga, pea ko e ngaahi fakamatala kehe ‘e ma’u ia mei he tohi lēsisita ‘o e kau ngāueʹ.

10. Ngāue Fakataautaha vs. Tokotaha ngāue ‘i he Potungāue (MEIDECC)

Ko e Pule Poloseki mo e Fale’iʹ ‘oku ʹna vahe mei he poloseki ‘i hona fatongia ki he poloseki, pea na toe vahe mei he Potungāue (MEIDECC) ‘i hona fatongia ki he Potungāueʹ. Ka ‘oku fakatokanga’i ‘e he ‘atitaʹ ko e ngaahi ngāue ki he polosekiʹ ‘oku fakahoko pe ia ‘i he taimi ngāue angamaheni, ‘i Tongatapuʹ ni pea mo e ngaahi ‘otu motuʹ. ‘Oku faikehekehe ‘eni mo ‘ena aleapau ngāue mo e poloseki ke na ngāue tu’ataimi, pea fakamahino lelei ai ‘a ‘ena vāhenga mei he ‘ena ngāue’anga ‘e ua, ko e Potungāue mo e Poloseki.

Ngaahi Fokotu’u

12. Ki he Pule ‘o e MEIDECC ke ne vakai’i e ngaahi fokotu’utu’u ki he ngāue tu’ataimi ‘a e kau ngāue ‘a e MEIDECC pe ‘oku malava mo fakahoko ‘enau ngāueʹ. Kapau ‘oku nau fakahoko he taimi ngāue ‘a e Pule’angaʹ pea fakakaukau’i hano fetongi ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ke nau ngāue fakataimi ‘i he’enau ngāue tu’ataimi.  Tali mei he Pule Poloseki  Ko e ngāue fakataimi ‘oku ‘ikai ke fakapotopoto ia ‘o fakatatau ki he ngaahi ngāue kehe ‘a e va’a ko ‘eni pea ko e mole lahi ia ki he Potungāue.

11. Ngaahi Komipiuta ‘a e Poloseki

Na’e ‘i ai ‘a e komipiuta (laptop) e tolu (3) na’e fakatau mei he pa’anga ‘a e poloseki, ko e taha ‘i he Pule Poloseki, taha ‘i he Fale’i, pea taha ‘i he tokotaha ngāue ‘a e MEIDECC ‘oku ngāue ‘i Ha’apai. Ko ‘enau ngaahi aleapau ‘oku ‘ikai ‘asi ai ke ‘omai ‘e he poloseki ha’a nau komipiuta to’oto’o. Ka ko e angamaheni ke nau takitaha ‘omai ‘enau komipiuta to’oto’o kenau ngāue’aki.

Ngaahi Fokotu’u

13. Ke ‘oua ‘e toe ‘omai ha’anau komipiuta to’oto’o he koe totongi ‘oku kaunga ia ki he kau fale’i ka’oku ‘ikai ke nau ngofua ki ai hangē ko ‘enau aleapau. Tali mei he Pule Poloseki Ko e ngaahi fiema’u ki he Pule Poloseki kuo pau ke ‘i ai e feitu’u ngāue kuo fakanaunau kakato.Ka koe kamataʹ na’e ‘ikai ke fe’unga ‘a e patiseti ‘a e Potungāueʹ.

10. Ko e ngaahi Poloseki kehe na’e ‘atita’i

i. Fakaakeake mei he Saikolone ‘Ieni (CRSP) – ‘Atita Makehe

Ko e kole ‘o e ‘Atita ko’eniʹ na’e ‘omai ia mei he Falepa’anga koe’uhiʹ ke vakai’i ‘a e fakamole ‘a e poloseki na’e fakatokanga’i ‘e he kautaha fakapa’anga ‘a e Poloseki (Donor) ‘oku ta’efakalao. 

Ko e lahi ‘o e ‘atita ko ‘eni na’e fakangatangata pe ki he ngaahi fakamole na’e ‘osi ‘ilo’i ia ‘e he kautaha fakapa’anga ‘a e Poloseki (Donor), ADB, ‘oku ta’efakalao.

‘I hono Fakamā’opo’opo ‘o e ngāue ko ‘eni, ko e ngaahi fakamole ko ‘eniʹ ‘oku ta’efakalao ia ke totongi mei he pa’anga ‘a e ADB, ka ‘oku fakalao pe ia ke totongi mei he pa’anga a e Pule’anga Tongaʹ. Ko e matavaivai ko ‘eniʹ ‘oku tupunga pe ia mei he ngaahi faka’uhinga kehekehe ki he tohi fakahinohino ‘o e polosekiʹ.

‘I he hili ‘a e fakataha mo e ADB na’a nau lotolelei leva ke lau ‘a e fakamoleʹ ni ‘oku fakalao he ‘oku tokoni ki he ola ‘o e polosekiʹ.

ii. Totongi ki hono Malu’i mo e hao ‘o e Folau Vakapuna (SSL) – ‘Atita Makehe

 Ko e ‘atita ko ‘eniʹ ko e kole ia fakafou mai he Potungāue Ngaahi Ngāue Lalahi,(MoI).

Ko e totongi ko ‘eni ko e konga ia ‘o e poloseki ‘inivesi he fefolau’aki vakapuna ‘a Tonga ‘a ia ‘oku lau ia ko e pa’anga hūmai ‘oku tānaki ‘e he polosekiʹ. Ko e konga ‘eni ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e poloseki, ko e ngaahi totongi ko’eniʹ ke hili ia ki he ngaahi folau fakavaha’apule’angaʹ pea ke tānaki ia ‘ehe Kautaha mala’evakapuna ‘a Tonga(TAL), pea toki vahevahe ia fakatatau ki he ‘inasi ki he TAL pea mo e Va’a Fefolau’aki Vakapuna Sivile, (CAD), ‘a e Potungāue MoI.

Ko e ’atita ko ‘eniʹ na’e fakangatangata pe ki hono vakai’i ‘a e ‘inasi na’e ‘oange ma’ae MoI, pea mo e ngaahi fakamole na’e totongiʹ.

1. Fakahoa ‘a e kau pāsese na’e ‘ikai ke fakahoko ia ‘e he Va’a Fefolau’aki Sivile, CAD.

Na’e fakahoko ‘a e ‘atita ko ‘eniʹ ‘aki hano sivi kakato ‘o e ngaahi tohimo’ua na’e ‘omai mei he TAL mo e ngaahi totongi na’e tānaki ‘o kamata mei he 2013. Na’a mau fakatokanga’i heni na’e ‘ikai ke ma’u ‘e he CAD ha līpooti mei he Kautaha Ngāue Fakateminolo, (ATS). Kaneongo ia, na’e ‘omai ‘e he TAL ‘a e ngaahi fika ma’ae ATS, ka ko e fika ko’eniʹ na’e fu’u si’isi’i ‘aupito ia ‘i he fika na’e ‘omai ‘e he CAD. Kapau na’e fakamo’oni’i ‘e he CAD ‘a e fika ‘o e kau pasese na’e tohi mo’ua ‘e he TAL ki he ngaahi kautaha vakapuna, ko e ngaahi fika ‘a e ATS na’e hala.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ko e Va’a Fefolau’aki Vakapuna Sivile, CAD), ke nau fakatonutonu fakatatau ‘a e fika ‘o e kau pasese ‘i he tohimo’ua ‘a e Kautaha Mala’evakapuna, (TAL), ki he kau pasese na’e lēsisita ‘i he ‘enau lēkooti koe’uhiʹ ke fakapapau’i ‘oku tonu ‘a e totongi ‘oku totongi mai ‘e he ngaahi kautaha vakapunaʹ.

2. Kehekehe ‘a e fika ‘i he fakamatala pa’anga pea mo e lēkooti ‘a e Falepa’anga

Na’e fakatokanga’i e he ‘Atitaʹ ko e fika totonu ‘o e fakatau ‘i he Va’a Fefolau’aki Sivileʹ (CAD) ‘oku ‘ikai tatau ia moe ngaahi palanisi tātanaki ‘a e Sun-System ‘a Falepa’angaʹ. Ko e kehekehe ko’eniʹ ko e $45,498 ‘a ia ko e totongi ia ki he māhina ko ‘Aokosi 2015.

Ngaahi Fokotu’u

2. Ki he va’a fakapa’anga ‘a e Potungāue MoI ke nau muimui’i fakataha mo Falepa’anga pea fakapapau’i ko hono lēkooti ‘o e $45,498 ‘i he tohi vouti ‘o e malu’i mo e hao ‘a e folau vakapuna ‘oku tonu ‘aupito. 3. Ko e va’a fakapa’anga ‘a e Potungāue MoI ke nau fakahoko hono fakatonutonu fakatatau ‘a e pa’anga ko ‘eni (SSL) pea mo e palanisi ‘i he Sun-System fakapa’anga ‘a e Falepa’anga koe‘uhiʹ ke ma’u kei taimi ‘a e ngaahi fehālaaki.

3. ‘Ikai ke fakahoko ‘e he Kautaha Mala’evakapuna ‘a Tonga (TAL) hano fakahoa fakalelei ‘o e kau pasese

Na’e tānaki pe ‘e he TAL ‘a ‘enau fakamatala fekau’aki mo e kau pasese, pea nau toe ma’u mo e ngaahi fakamatala mei he ngaahi kautaha fefolau’aki vakapuna mo e ATS. Na’a mau fakatonga’i pe ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi kehekehe ‘i he ngaahi fakamatala kuo ‘osi tānakiʹ. Na’e lava ‘e he TAL ‘o fakamatala’i ‘a e ngaahi faikehekehe ‘e ni’ihi, ka ko e kehekehe ‘i he 2013 na’e ikai lava ke fakamatala’i koe’uhi ko e ‘ikai ha fakatatau’e fai.  Ko ia ai ‘oku mahu’inga ki he TAL ke fakahoko fakalelei hono fakahoa ‘o e ngaahi fakamatala kuo tānaki ‘i he māhina kotoa pe koe‘uhi ke fakapapau’i ka toe ‘i ai ha kehekehe pea lava ‘o fakamatala’i mo ‘i ai hano tohi fakamo’oni. Pea ke fakapapau’i foki ko e ngaahi me’a ke totongi ‘e he ngaahi kautaha fefolau’aki vakapunaʹ ‘oku tonu.

Ngaahi Fokotu’u

4. Ko e TAL ke nau fakahoko fakamāhina hono fakatatau ‘a e tokolahi ‘o e kau pasese ‘i he’enau lēkooti pea mo e fika ‘a e kautaha vakapuna pea mo e fika ‘a e ATS. Ko e taimi ia ‘e tala ai ‘a e faikehekehe pea fakamatala’i, ‘osi pea ‘ave ki ha ‘ofisa ma’olunga ‘i he Va’a pa’anga ‘a e TAL ke ne toe fakapapau’i.

iii. Polokalama ‘Inivesi ‘i he fefolau’aki vakapuna ‘a Tuvalu

Ko e polokalama ‘Inivesi ki he fefolau’aki Vakapuna ‘a Tuvaluʹ ‘oku ‘atita’i ia ‘e he ‘Atita Seniale ‘a Tuvaluʹ. Ko e  polokalama ‘inivesi ‘o e folau vakapuna ‘a e Pasifiki (PAIP) ‘oku fakamalumalu ai ‘a e ‘Inivesi ‘a e folau vakapuna ‘a Tuvalu, kau atu ki ai mo e Poloseki ‘Inivesi ‘o e folau vakapuna ‘a Tonga(TAIP) 

Ko e polokalama ‘Inivesimeni ‘a e Pasifiki (PAIP) ‘oku tokoni ki ai e ‘Iuniti Talāsiti ‘a Tonga (TFSU). Ko e ngaahi fonua kotoa pe ‘oku kau ki he polokalamaʹ ni ‘oku nau vahevahe ‘a e ngaahi totongi ‘o e ngaahi ngāue ‘oku fakahoko ki he PAIP mo e TFSU. Ko e fakamatala pa’anga kotoa pe ‘a e ngaahi fonua ‘oku kau ki he polokalama Inivesimeni ‘a e Pasifiki (PAIP) ke fakakau ai ‘a e ngaahi totongi ngāue  kotoa pe na’e fai ki he PAIP mo e TFSU. Ko e TFSU ‘oku nau ‘ofisi pe ‘i Tongaʹ ni, pea ko e ngaahi lēkooti kotoa pe ‘a e ngaahi fonua ‘oku kau ki he polokalamaʹ ni ‘e fiema’u  ke ‘atita’i ‘e ma’u pe ia ‘i Tongaʹ ni.

Ko e me’a ki Tuvaluʹ na’a nau kole mai ki he ‘Atita Senialeʹ ke ‘atita’i ange mu’a ‘e Tongaʹ ni ‘a ‘enau konga na’e totongi ki he  PAIP mo e TFSU kae ‘oua te  nau toe puna mai ki Tongaʹ ni.

Ko e ngāue na’e faiʹ na’e fakangatangata pe ia ‘o fakatatau ki he fiema’u mai ‘a e ‘Atita Seniale ‘a Tuvaluʹ. Kuo kakato ‘a e ngāue ko iaʹ pea na’e ‘ikai ha līpooti ka ko e pepa ngāue kotoa ‘o e ‘atita na’e ‘ave ia ki he ‘Ofisi ‘Atita ‘a Tuvaluʹ.

‘Oku hulu’i heni ‘a ’emau ngāue vāofi pea mo homau kaungā ‘Ofisi ‘Atita ‘i he Pasifiki.

VAHE 5. NGAAHI PISINISI ‘A E PULE’ANGA

Fakamā’opo’opo

Ko e Va’a ngāue ko ‘eniʹ na’a mau ‘atita’i ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga ‘e hongofulu ma tolu (13), mo e vakai’i mo tali ‘a e ngaahi ‘atita tau’atāina ‘e ono (6) lolotonga e ta’u.

Na’e lava ai ke tuku atu ‘a e ngaahi tala fakakaukau kakato ‘e hongofulu-mā-tolu (13) ki he ngaahi fakamatala pa’anga ‘e hongofulu-mā-tolu (13), pea tuku atu foki mo e ngaahi setifikeiti ‘e ono (6) ki he vakai’i ‘o e ngaahi ‘atita tau’atāina ‘e ono (6) na’e fakahoko lolotonga ‘a e ta’uʹ. Na’e ‘ohake foki mo e ngaahi matavaivai ‘e onongofulu (60) ‘i he līpooti ‘atita ki he kau Pulengāue, pea ‘ikai ngata aiʹ ka na’e toe ‘oatu mo e ngaahi fokotu’u ‘e fāngofulu (40) ko e ngaahi ngāue fakalelei ke tokanga mo ngāue ki ai ‘a e kau Pulengāueʹ. ‘Oku ‘ikai fakakau heni ‘a e ngaahi matavaivai mo e ngaahi fokotu’u ‘i he ngaahi līpooti ki he kau Pulengāue ‘o e ngaahi kautaha ‘oku fakamatala ki ai ‘i he konga 5.3.6 ‘i lalo.

Puipuitu’a

‘Oku mau ‘atita’i pe ‘a e ngaahi pisinisi ‘a e Pule’angaʹ ‘oku nau fokotu’u ‘a e ‘Atita Senialeʹ ke hoko ko ‘enau ‘Atita tau’atāina. Ko e ngaahi pisinisi ko ia‘oku nau fokotu’u ha ngaahi kautaha ‘atita taautaha pe tokotaha kehe ko ‘enau ‘Atita tau’atāinaʹ, ‘oku vakai’i ia pea mo tali ‘e he ‘Atita Seniale ‘a e ngaahi fakamatala ‘atita ko iaʹ.

Ko e pole lalahi ‘oku fetaulaki mo e Va’a ngāue ko eniʹ mei he ta’u ki he ta’u ko e ‘ikai ke fakahū mai ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga ke ‘atita’i ‘i he taimi totonu, pea pehē foki ki he ngaahi pepa ngāue ‘a e kau ‘Atita tau’atāina keheʹ ke fakahoko hono vakai’i. Ko ia ai, ko e lahi ‘o e ngaahi ‘atita mo e lahi ‘o e vakai’i ‘o e ngaahi ‘atita tau’atāina kehe na’a mau fakahokoʹ ‘oku fakangatangata pe ia ki he ngaahi fakamatala pa’anga fakaangaanga mo e ngaahi pepa ngāue ‘a e ngaahi ‘atita kehe na’e fakahū mai. Ko e pole ko ‘eniʹ kuo hoko ia ko e makatukia’anga ki he Va’a ngāueʹ ni.

‘Oku mau hilifaki foki ‘a e totongi ‘o e ’atita ‘o fakatatau ki he ‘emau fakahoko fatongiaʹ pea ‘oku fakahū kotoa pe ia ki he Falepa’angaʹ.            ‘

Ngaahi Ola ‘o e ‘Atita mo e Ngaahi Fokotu’u

 1. Ma’umafai ki he Veve (WAL) 2015/16

1. Matavaivai mei he ngaahi ta’u kimu’a

Ngaahi matavaivai mei he ta’u kimu’a	Tu’unga ‘oku ‘i ai
1.       Tohi aleapau ngāue mo e kaungāue 2.       Ngaahi mo’ua mai: Totongi veve te’eki ma’u mai 3.       Tohi Lēsisita Ngaahi Koloa Tu’uma’u 4.       Foomu lēkooti houa ngāue.	1.       Ko e matavaivai ‘oku kei hoko pe, ka ‘oku kei fai pe ‘a e ngāue ke fakapapau’i ‘oku fakamo’oni ‘a e kaungāue ‘i he ‘enau ngaahi aleapau ngāue takitaha 2.       Ko e matavaivai ‘oku kei hoko pe 3.       Ko e matavaivai ‘oku kei hoko pe 4.       Ko e matavaivai ‘oku kei hoko pe

 

2. Ongo tohi tali totongi ‘oku na fakafika tatau

Na’e fakatokanga’i ‘a e ongo tohi tali totongi kehekehe ‘e ua ‘oku fakafika tatau na’e ngāue’aki ‘i he lolotonga ko ia ‘o e ta’u fakapa’angaʹ. Fakatātā’aki; tohi tali totongi fika 3751 – 3900 na’e ngāue’aki pe kinaua ki Tapuhia mo e ‘Ulu’i ‘Ofisiʹ.

Ngaahi Fokotu’u

5. Ki he kau taki ngāue ke nau fakapapau’i ‘oku ‘ikai ‘i ai ha ngaahi tohi tali totongi te nau fakafika tatau ‘e ngāue’aki.

3. Ngaahi mo’ua ta’epau ki hono tapuni ‘o e Selo 1 ‘o e lingi’anga veve

Na’e fakatokanga’i ‘oku te’eki ai fokotu’u ha pa’anga talifaki o fakamalumalu ‘i he ngaahi mo’ua taimi nounou/taimi lōlōa ki hono tapuni ko ia ‘o e Selo 1 ‘o e Lingi’anga veve ‘i Tapuhiaʹ. ‘Oku fakafuofua ko e tapuni ko ‘eni ‘e fakahoko ‘i he ta’u lolotonga pe ta’u kaha’uʹ, ‘o lava ai ke fakakakato ‘a e fiema’u ko ia ke fakahā ‘a e ngaahi talifaki fakatatau ki he sīpinga tauhitohi fakamāmani lahi, IAS 37.

Ngaahi Fokotu’u

6. Ki he Pule ‘o e tafa’aki Pa’anga mo e Fale’i ki hono Pule’i ‘o e veve ke na ngāue fakataha ke ma’u ‘a e fakafuofua ofi taha ki hano tapuni ‘o e Selo 1. Ko e fakafuofua ko ‘eniʹ ke fakahā ia ‘i he Fakamatala ki he Tu’unga Fakapa’anga ‘a e Kautaha ko e talifaki ki he ngāue ko ‘eni.

2. Komisoni Fakamafolalea ‘a Tonga (TBC) 2014/15 & 2015/16

1. Matavaivai mei he ngaahi ta’u kimu’a

Ngaahi Matavaivai mei he ta’u kimu’a	Tu’unga ‘oku ‘i ai
1.       Na’e ‘ikai fakahoko hono fakatonutonu fakafehoanaki ‘o e mo’ua tukuhau ngāue’aki ‘a e kautahaʹ mo e foomu ‘o e tuku fakamatala tukuhauʹ.	1.       Kei hoko atu pe
2.       Na’e ‘ikai fakahoko hono fakatonutonu fakafehoanaki ‘o e ‘akauni fakalukufua ‘o kinautolu na’e mo’ua mai mo honau ngaahi ‘akauni mo’ua taautaha.	2.       Kei hoko atu pe
3.       Ngaahi sēnolo ki hono fakahū ‘o e fakatonutonu.	3.       Kei hoko atu pe
4.       Fakamafai’i ‘o e Pa’anga ki he ngaahi fakamole iiki.	4.       Kei hoko atu pe
5.       Na’e fakatokanga’i ‘a e kehekehe ‘i he Lēsisita ki he ngaahi Koloa Tu’uma’u pea mo e lēkooti fakakomipiuta.	5.       Kei hoko atu pe
6.       Tānaki ‘o e ngaahi mo’ua mai.	6.       Kei hoko atu pe
7.       Ngaahi mo’ua ‘oku ta’epau.	7.       Kei hoko atu pe
8.       Fakatau koloa mai kae totongi fakakongokonga mo e ngāue ‘oku kei lolotonga fakahoko te’eki ke kakato.	8.       ‘Osi fakalelei’i ‘eni
9.       Tukuhau Vāhenga.	9.       ‘Osi fakalelei’i ‘eni
10.   Vakai’i ‘o e mahu’inga totonu ‘o e ngaahi koloa tu’uma’u.	10.     Kei hoko atu pe

2. Koloa Tu’uma’u ko e Tokoni mai (Pou Letiō ‘i Popua)

Na’e fakatokanga’i heni ‘a e koloa tu’uma’u na’e tokoni mai ’aki ‘e he Kautaha Fetu’utaki ‘a Kolea na’e ‘ikai fakahā ia ‘i he fakamatala pa’anga ko e pa’anga hūmai toloi mei he ngaahi Koloa Tukupau. Na’e lava foki hono fakatonutonu eni ki he fakamatala pa’anga.

Ngaahi Fokotu’u

11. Ki he kau Pulengāue ke fakapapau’i ko e ngaahi tokoni kotoa pē ‘aki ‘a e koloa tauhi tu’uma’u ke fakakau pea fakamatala totonu ia ‘i he fakamatala pa’anga. Tali mei he Komisoni Tali lelei ke fakahoko ia.

3. Kautaha Maketi ‘a Tonga (TMCL) 2015/16

1. Matavaivai mei he ngaahi ta’u kimu’a

Ngaahi Matavaivai mei he ngaahi ta’u kimu’a	Tu’unga ‘oku ‘i ai
1.       Ko e fakahū pa’anga ‘i he taimi lōlōa taumu’a ki he tupu ‘i he Pangikē na’e nounou’aki ‘a e $10,872.	1.       ‘Osi fakalelei’i eni
2.       Ko e $10,872 ‘o e totongi tupu te’eki ma’u mai na’e te’eki ke fakahā. ‘Oku tupu mei heni ‘a e nounou ‘o e palanisi ko ia ‘o e ngaahi mo’ua mai.	2.       ‘Osi fakalelei’i eni
3.       Na’e nounou’aki e $2,457 ‘a e ngaahi naunau me’angāue. Na’e tupu ia mei he ‘ikai ke fakahā ‘i he lēsisita ki he ngaahi koloa tu’uma’u ‘a e ngaahi koloa tānaki mai mo e mahu’inga ‘oku holo’aki.	3.       Kei hoko atu pe
4.       Na’e fakatokanga’i heni ha mo’ua fuoloa ‘oku te’eki ma’u mai ‘i ha tu’utu’uni ‘a e fakamaau’anga mo e Peilifi.	4.       Kei hoko atu pe
5.       Na’e ikai ke maau hono fakahū ki he polokalama tauhi tohi fakakomipiuta ko ia ko e QuickBooks ‘i he hili ‘a e kakato ko ia ‘a e fakamatala pa’anga, ke fakapapau’i ko e palanisi ‘oku tonu ki he ta’u ka hoko mai.	5.       Kei hoko atu pe

2. Vakai ki he fakatonutonu fakatatau mo e Pangikē

Na’e fakahoko lelei ma’u pē ‘e he Kalake Tauhitohi hono fakatonutonu fakahoa ‘o e tohi pa’anga ki he lekooti ‘a e Pangikē ka na’e ‘ikai ke toe vakai’i tau’atāina ‘e ha ‘ofisa ma’olunga ange. Ko e TOP$379 na’e lēkooti ia ki he ‘akauni pa’anga Pangikē ka na’e totonu ke lēkooti  ki he ‘akauni ‘o e Kau Mo’ua Maiʹ. Na’e toki malava eni ke fakatonutonu, ka na’e ‘ikai ke malava ke tala ‘a e kehekeheʹ ni ‘i hono fakahoa ko ia ‘o e tohi Pangikē pea mo e ngaahi lēkooti tauhi tohi ko ia ‘a e Kautaha Maketi ‘a Tongaʹ. Pea ko hono toe vakai’i ko ia ‘o hono fakatonutonu fakahoa na’e ‘ikai lava ke tala ai, pe ko e ha ‘a e ‘elemeniti na’e tefito mei ai ‘a e kehekehe ko ‘eniʹ.

Ngaahi Fokotu’u

6. ‘Oku fokotu’u atu ai ke fakahoko lelei hono toe vakai’i tau’atāina ko ia ‘o e fakatonutonu fakahoa mo e lēkooti ‘a e Pangikē kae malava ke tonu ange. Tali mei he Kautaha Maketi Tali ‘a e fokotu’u

3. ‘Ikai ke fakakakato ‘a e Lēsisita ki he ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u

Na’e fakatokanga’i ai ko e Lēsisita ki he ngaahi koloa tauhi tu’uma’u na’e ‘ikai ke fakakakato ‘o kau ki ai ‘a e ngaahi koloa na’e fakatau mai lolotonga ‘o e ta’u fakapa’angaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

7. ‘Oku mau fokotu’u atu ke fakakakato mo vakai’i ma’u pe ‘a e lēsisita ki he ngaahi koloa tauhi tu’uma’u ke malava fakapapau’i ‘oku lēkooti kātoa ‘a e koloa ‘a e kautaha pea malava fakamatala kakato ki ai ‘i he taimi kotoa pē. Tali mei he Kautaha Maketi Tali ‘a e fokotu’u

4. Ngaahi Mo’ua mai kuo Fuoloa

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi mo’ua mai kuo fuoloa ‘i he tohi ‘a e Kautaha. Na’e kau ki heni ‘a e tokotaha ngāue na’e tuku kitu’a pea fekau leva ke ne totongi kongokonga mai hono ngaahi mo’ua. Ko e tokotaha ko eni kuo nofo ‘i Nu’usila pea ko hono totongi fakafoki mai hono ngaahi mo’ua ‘oku ‘ikai ke fu’u fakapapau’i.

Ngaahi Fokotu’u

8. Ke toe fai ha sio ki he lahi ‘o e pa’anga talifaki ki he ngaahi mo’ua ‘oku hangehangē ‘e ‘ikai lava totongi mai ke mahino ‘oku fe’unga. Tali mei he Kautaha Maketi Tali ‘a e fokotu’u

5. Mo’ua Fefakatau’aki mo Ha’amoa ‘Amelika

‘Oku ‘i ai ‘a e mo’ua tupu mei he fakatau fakamo’ua ‘a e kau fakatau ‘i he va’a ‘i Ha’amoa ‘Amelika fe’unga mo e TOP$5,033. Ka ‘i he ‘emau vakai’i ‘a e ola ‘o e ngaahi ngāue fakapa’anga ‘o e va’a ko eniʹ ‘i Ha’amoa ‘Amelika, na’a nau lele mole mai pe kinautolu talu mei hono kamata. Ko hono faka’atā ‘a e fakamo’ua ‘o ‘i ai ‘a e mo’ua lahi pehēʹ ni, (TOP$5,033), ‘oku ‘ikai taau ia he te ne toe fakalahi ai pe ‘a e mole mo e faingata’a’ia fakapa’anga ‘a e Va’aʹ ni.

Ngaahi Fokotu’u

9. Ki he Kautaha Maketi ‘a Tongaʹ ke nau toe vakai’i ‘a e tu’utu’uni ko ia ki he fakatau fakamo’ua pe ‘oku kei fakapotopoto ke hokohoko atu, tautautefito ki he va’a ko eni ‘i Ha’amoa.

4. Poate Vai ‘a Tonga (TWB) 2015/16

1. Matavaivai mei he Ngaahi Ta’u kimu’a

Ngaahi Matavaivai mei he ta’u kimu’a te’eki lava hono fakalelei’i	Tu’unga ‘oku ‘i ai
1.     ‘Ikai ha fakamatala taau ki he fakatonutonu ki mui ‘a e vai kuo fakatau atu pea mo e ‘uhinga na’e fakahū ai ko e Fakatonutonu ‘o e ta’u kimu’a.	1.    Ko e kau takingāueʹ oku nau toe vakai’i ‘a e ngaahi fakatonutonu ‘i he māhina kotoa.
2.     Fakatonutonu Fakatatau ‘o e ongo polokalama Teraterm mo e Attache ‘oku ‘ikai ke ne fakahāa’i ‘a e faikehekehe ‘o e ongo polokalama.	2.    Ko hono fakatonutonu fakahoa ko ia ‘o e ngaahi mo’ua mai mo e lēkooti fakatauhitohi ‘oku fakahoko ia ‘i he mahina kotoa.
3.     Fakamavahevahe’i ‘o e totongi veve mei he totongi vai.	3.    Ko e totongi veve kuo fakahoko ia ‘e he Kautaha ‘Uhila ‘a Tonga.
4.     Ngaahi mo’ua mai ‘oku ta’epau mo e mo’ua tānaki mai.	4.    Kei hoko atu pe
5.     Ngaahi fakatonutonu mei he ngaahi ta’u kimu’a.	5.    Kei hoko atu pe
6.     Totongi kimu’a ‘a e ngaahi monū’ia ‘a e kau mēmipa ‘o e Poate.	6.    Na’e ‘ikai toe ‘i ai ha totongi kimu’a ‘i he lolotonga ‘o e ta’uʹ ni, kaneongo iaʹ ‘oku te’eki ai ke toe vakai’i ‘a e tu’utu’uni ki ai.
7.     Kehekehe ‘o e līpooti.	7.    Kei hoko atu pe
8.     ‘Ikai ke potupotu tatau hono fakalele ‘o e Poate mo e ngaahi fakafuofua.	8.    ‘Osi fakalelei’i eni
9.     Founga lau koloa.	9.    Kei hoko atu pe
10.   ‘Ikai ke tonu e palanisi ‘o e ngaahi koloa.	10.Kei hoko atu pe
11.   Kehekehe ‘i he ngaahi fe’ave’aki koloa fakalotofonua.	11.Kei hoko atu pe
12.   Toe vakai’i ‘a e Lēsisita ‘o e ngaahi Koloa Tauhi Tu’uma’u.	12.Kei hoko atu pe
13.   Vakai’i ‘a e tu’unga ‘o e mahu’inga ‘o e ngaahi naunau me’angāue.	13. Kei hoko atu pe
14.   Fakamahu’inga ‘o e ngaahi koloa me’angāue.	14. Kei hoko atu pe
15.   Ngaahi sēnolo ke fakahū.	15. Kei hoko atu pe

2. Ngaahi mo’ua ke totongi atu

Na’a mau ma’u e līpooti ki he fuoloa ‘o e ngaahi mo’ua ki tu’a fuoloa hono te’eki ai totongi ‘oku ‘ikai fenāpasi ia mo e fika ko ia ‘i he Fakamatala Pa’angaʹ. Pea ‘oku ne fakamahino mai ai ‘a e fiema’u ke toe fai tokanga ange ki he fakatonutonu fakahoa ko ia ‘o e līpooti ki he fuoloa ‘o e taimi ‘o e mo’ua atu pea mo e Fakamatala Pa’anga.

Ngaahi Fokotu’u

16. ‘Oku fiema’u ai ke fakahoko lelei ‘e he kau taki ngāueʹ ‘a hono fakatonutonu fakahoa ko ia ‘o e līpooti ki he fuoloa ‘o e ta’etotongi ‘o e ngaahi mo’ua atu mo e Fakamatala Pa’anga pea ka ma’u ha kehekehe ai pea fakatonutonu leva.

3. Lisi

Ko e ngaahi kelekele na’e lisi ‘e he Poate Vai ‘a Tonga ki hono fokotu’u ‘o e ngaahi laine paipa vaiʹ na’e ‘ikai ke fakahā ia ‘i he fakamatala pa’anga ‘o fakatatau ki he sīpinga fakatauhitohi fakamāmani lahi, IAS17. Pea na’a mau toe fakatokanga’i ai mo e lēsisita ki he lisi ‘oku ‘ikai ke fakakakato ia ke ne fakahā kotoa mai ‘a e ngaahi kelekele kuo lisi ‘e he Poate Vai ‘a Tongaʹ.

Ngaahi Fokotu’u

17.  ‘Oku fiema’u e kau taki ngāue ke nau fakapapau’i ko e ngaahi Aleapau Lisi kotoa pe kuo fokotu’u ‘oku fakahā ia ‘i he fakamatala pa’angaʹ ‘o hangē ko ia ‘oku tu’utu’uni mai ‘i he IAS 17 pea lēkooti katokātoa ‘a e ngaahi kelekele kuo lisi ‘e he Poateʹ ki he lēsisita lisi.

5. Ngaahi Kautaha Fakapule’anga na’e vakai’i ‘e he TOAG ‘i he 2016/17 

5.1 Poate Ma’u Mafai ki he ngaahi Taulanga (PAT) 2014/15

Na’a mau fakatokanga’i ‘a e ngaahi me’a´ni mei he ‘emau toe vakai ki he ‘atitaʹ.

• Ko e ngaahi ngāue na’e fakahoko kimu’a ‘i he ‘atitaʹ na’e fakatatau ia ki he tu’utu’uni fakamāmani lahi ‘o e ngāue faka’atita, ISA.
• Ko e palani ‘o e ‘atitaʹ na’e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi (na’e kau ki ai hono vakai’i ‘o e ngaahi fakatu’utāmaki ‘e malava ke hoko ke fokotu’u mei ai ‘a e founga ngāue ‘a e ‘atita)
• Ko e fakahoko ‘o e ngāue faka’atitaʹ na’e fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi
• Ko hono toe vakai’i ‘o e ngāue mo e Līpooti na’e fakahoko ia fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi.

Ngaahi Fokotu’u

1. ‘Oku mau fakahā heni ‘a e ngāue lelei ‘a homou ‘ofisi ke fakapapau’i ko e ‘atita ‘oku fakahokoʹ ‘oku fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi. Ki hono toe vakai’i ko ia ‘o e ‘atita ki he ta’u 2015/16, ‘oku mau kole atu ai ke ‘omai fakataha ‘a e pepa ngāue pea mo e pepa ngāue fakakomipiuta ‘i ho’omou ‘a’ahi mai ke fakahoko e ‘atita ki he ta’u 2016/17ʹ ke lava ai pe hono vakai’i ho’omou pepa ngāue lolotonga ho’omou ‘i Tongaʹ ni.

5.2   Kautaha Tokanga’i ‘o e Ngaahi Koloa ‘a Tonga (TAMAL) 2015/16

1. Matavaivai mei he ngaahi ta’u kimu’a

Ngaahi Matavaivai mei he ta’u kimu’a te’eki lava hono fakalelei’i	Tu’unga ‘oku ‘i ai
1.      ‘Ikai ha Miniti ‘o e fakataha kamata mo e ‘osi ‘o e ‘atita.	1.       Kei hoko atu pe
2.      ‘Ikai ha lēkooti ‘i he faile ki he tu’unga faka’ulungaanga ‘oku tu’utu’unia - Tau’atāina mo e ngaahi felotoi fakangāue ki he ‘atita	2.       Kei hoko atu pe
3.      ‘Ikai hano vakai’i ‘o e ngaahi fakatu’utāmaki ‘oku tu’u laveangofua ki he faihala.	3.       Kei hoko atu pe
4.      ‘Ikai ha lēkooti ‘i he faile ki he mahino’i ‘o e kautaha mo hono ‘ātakai ‘e he ‘Atita fakatatau ki he fiema’u ‘o e tu’utu’uni palani ‘o e ‘atita.	4.       Kei hoko atu pe
5.      ‘Ikai ha vakai ki he tu’unga malava ‘a e kautaha ke hokohoko atu ‘ene pisinisi.	5.       Kei hoko atu pe
6.      ‘Ikai fokotu’u ha lulafua ‘o e lau ‘o ha fehālaaki ‘oku lahi mo mahu’inga ‘i he palani ‘atita.	6.       Kei hoko atu pe
7.      ‘Ikai fakahoko hano sivi’i lelei ‘o e ngaahi fakatu’utāmaki mo e ngaahi ‘elia ‘oku nau tu’u lavea ngofua ki he ngaahi fakatu’utāmaki ko iaʹ. Ko ia ko ha ngaahi uesia mei he ngaahi fakatu’utāmaki ‘oku ‘ikai ha ‘i he faile.	7.       Kei hoko atu pe
8.      ‘Ikai fakahoko ha palani mahino ‘o e ‘atita.	8.       Kei hoko atu pe
9.      Ngaahi sēnolo.	9.       Kei hoko atu pe
10.  ‘Ikai ha lēkooti ke ne fakamo’oni’i na’e fakahoko ‘a e ngaahi ‘analaiso faka’atita lolotonga ‘a e ‘atitaʹ.	10.   Kei hoko atu pe
11.  ‘Ikai ha lēkooti ‘o e Fakamā’opo’opo ‘o e aofangatuku ‘a e ‘atita mo e lahi fe’unga mo e taau ‘o e ngaahi fakamo’oni faka’atita.	11.   Kei hoko atu pe
12.  ‘Ikai ha fakamo’oni na’e fai ha vakai ki he ngaahi me’a na’e hoko ki mui ‘i he ‘osi ‘a e ta’u fakapa’anga.	12.   Kei hoko atu pe

 

2. Palani tokateu ki hono fakahoko ‘o e ‘atita

Na’a mau vakai’i ai ‘a e Palani na’e fakahoko ‘e he ‘atita ki he tokateu ki he ‘atita. Na’a mau sio ai ki he ngaahi me’aʹ ni ke fakatokanga’i.

• Fakakātoa, na’a mau vakai’i ai ‘a e ngaahi palani tokateu ki hono fakahoko ‘o e ‘atita na’e ‘ikai ke fakatatau ia ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA.

3. Fakahoko ‘o e ngāue

Na’a mau vakai ki he konga ko ia ‘o hono fakahoko ‘o e ngāue faka’atita. Ko e kotoa ‘o e ngaahi ngāue faka’atita na’e fakahoko ki he ngaahi ‘elemeniti ko ia ‘o e fakamatala pa’anga na’e ‘omai ia ke fai e vakai ki ai.

• Fakalukufua, mei he vakai ko ia na’a mau fakahoko ki he pepa ngāue ‘o e ‘atita, ‘oku kei fiema’u pe ke toe fakakakato ‘a e pepa ngāue kae lava ke faitatau ki he ngaahi fiema’u ko ia ‘a e tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA. Hangē ko ‘eni ‘oku hā atu ‘i lalo.

3.1.   Ngaahi makatu’unga ki he sivi faka’atita

‘Oku ‘ikai lēkooti ‘i he pepa ngāue ‘a e ‘Atitaʹ ‘a e ngaahi makatu’unga ki he ’atita’i ‘o e ‘akauni ‘elia takitaha. Ko e ngaahi makatu’unga ko ‘eni ‘o e sivi faka’atitaʹ ‘oku kau ki ai ‘a e; fakangata ‘o e taimi ‘oku ‘atita’i, tonu, ngaahi totonu mo e ngaahi fatongia, kakato, etc. Ko hono tohi ‘o e ngaahi makatu’unga faka’atita ki he pepa ngāue ‘e lava ai ke tau tala kuo fe’unga ‘a e ngaahi fakamo’oni kuo ma’u ke fokotu’u mei ai ha fakakaukau faka’atita ‘oku fakahā totonu ‘e he ngaahi fika ‘i he fakamatala pa’anga ‘a e tu’unga totonu ‘o e kautahaʹ.

Na’a mau toe vakai’i foki ki he aofangatuku mo e līpooti ‘a e ‘atita. ‘Oku mau malava tala ai ‘oku fiema’u ‘a e fakalaka lahi atu ke hiki ki ai ‘a e ‘atitaʹ ke faipau ki he ngaahi tu’utu’uni faka’atita fakamāmani lahi, ISA.

Ngaahi Fokotu’u

13. ‘Oku mau fokotu’u atu ai ki he ‘atita ke fakapapau’i ko e ngaahi makatu’unga ‘o e sivi faka’atita ke fakahā ia ‘i he ngaahi pepa ngāue takitaha.

3.2.  Tala Fakakaukau ‘a e ‘Atita

Ko e fotunga ‘o e tala fakakaukau ‘a e ‘Atita na’e ‘ikai ke tatau ia mo e fiema’u ‘a e tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA 700. Ko e fōtunga ‘o e Tala Fakakaukau ‘a e ‘Atita ‘oku kau ai ‘a e ‘Ulu’i Tohi, Fakamatala, Fatongia ‘o e kau Talēkita ‘o e Poate, Ngaahi ‘elia na’e ‘atita’i mo e Tala Fakakaukau ‘a e ‘Atita fakataha mo e fakamo’oni ‘a e ‘Atita mo e ‘aho. Ko e hokohoko ko ‘eni ‘oku ‘ikai fenāpasi ia mo e fiema’u ko ia ki he hokohoko totonu ‘oku fakamatala’i ‘e he palakalafi 20-42 ‘o e tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA 700.

Mei he ola ko ia ‘o e ngaahi ‘elia na’e vakai’i, ‘oku mau Fakamā’opo’opo ai ko e ‘atita na’e fakahoko ‘e Hasiloni Fungavai na’e ‘ikai ke fenāpasi ia mo e ngaahi tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, (ISA). Ko e ngaahi matavaivai ko ia ‘oku fakahā atu ‘i he ‘emau līpooti mo e hokohoko ‘o e ngāue faka’atita ‘oku fiema’u ke fakakakato ia ‘e he ‘Atita ‘o e ta’u fakapa’anga hokoʹ kae lava ke fenāpasi mo e fiema’u ko ia ‘a e tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA.

Ngaahi Fokotu’u

14.   ‘Oku mau fokotu’u atu ai ki he ‘Atitaʹ ke toe vakai ki he ngaahi fiema’u ki he Līpooti ‘a e ‘Atita ‘i he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA 700 pea liliu ki he fōtunga ko ia ke faitatau mo fiema’u ‘a e ISA.

5.3 Pangikē Fakalakalaka ‘a Tonga (TDB), Sanuali - Tisema 2014.

1. Palani Tokateu ki hono fakahoko ‘o e ‘Atita

‘Oku mau kole atu ai ki hono toe vakai’i ko ia ‘o e ta’u 2015/16 ke fakakakato mai ‘e pepa ngāue ko eni ke fai hano toe vakai’i.

• Pepa ngāue ‘oku lēkooti ai ‘a e mahino ‘oku ma’u ‘e he ‘Atita ki he Pangikē mo hono ‘atakai pe ko ha pepa ngāue tatau mo ia.

2. Fakahoko ‘o e Ngāue

Ki he vakai’i ‘o e 2015/16 ‘oku mau kole atu ke ‘omai ‘e he Price Water Coopers, (PwC), ‘a e pepa ngāue ko ‘eni:

• Pepa ngāue (pe tatau mo ia) ‘oku Fakamā’opo’opo ai ‘a e a’usia ‘e he ‘Atita ‘a e falala ki he ngaahi taumu’a faka’atita ‘i he lēvolo takitaha (ngaahi fefakatau’aki, pe ko hono fakahāa’i mo fakamatala’i).

3. Fakamā’opo’opo mo e Līpooti

‘Oku mau kole atu ai ki hono toe vakai’i ko ia ‘o e ta’u 2015/16 ke fakakakato mai ‘e he PwC ‘a e pepa ngāue ko ‘eni na’e ‘ikai ‘i he faile:

• Vakai’i ‘a e ngaahi me’a na’e hoko kimui ‘i he hili e ta’u fakapa’anga.
• Kole ke ‘omai ‘a e pepa ngāue ki hono vakai’i ‘o e tu’unga lelei ‘o e ngāue faka’atita ‘o kapau ‘oku ‘i ai ha pepa ngāue pehē.

4. Fakamā’opo’opo Fakakātoa

Mei he ola ko ia ‘o e toe vakai, ‘oku mau Fakamā’opo’opo ai ko e ‘atita na’e fakahoko ‘e he kautaha ‘atita PwC na’e fakahoko ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, (ISA). Ko e sisitemi ki hono fakalelei’i fakalotofale ‘o e kautaha ‘atita na’e fakahoko ia ke fakapapau’i ‘oku fakahoko fakatatau ‘a e ‘atita mo e ngaahi tu’utu’uni faka’atita na’e ohi mai ‘e he kautaha mei he ‘aho 31 ‘o Tisema, 2014.

5.4 Kautaha Fe’ave’aki meili ‘a Tonga (TPL) 2015/16

1. Matavaivai mei he ngaahi ta’u kimu’a

Ngaahi Matavaivai mei he ta’u kimu’a te’eki lava hono fakalelei’i	Tu’unga ‘oku ‘i ai
1.       ‘Ikai ha pepa ngāue ki he mahino’i ‘e he ‘Atita ‘a e kautaha mo hono ‘ātakai.	1.       Kei hoko atu pe
2.       ‘Ikai ha pepa ngāue ‘oku ne lēkooti na’e sivi’i ‘a e ngaahi fakatu’utāmaki e malava ke ne uesia lahi ‘a e tonu ‘a e fakamatala pa’anga.	2.       Kei hoko atu pe
3.       ‘Ikai ha pepa ngāue ‘o e ngaahi founga ngāue ke malu’i hono fakahoko fakalotongāue ‘o e ngaahi fatongia ‘o e kautaha	3.       Kei hoko atu pe
4.       ‘Ikai ha fekau’aki ‘o e ngaahi fakatu’utāmaki na’e fokotu’u ‘e he ‘Atita mo e founga ngāue malu’i fakaloto ngāue.	4.       Kei hoko atu pe
5.       ‘Ikai ha pepa ngāue ‘oku lēkooti ai hono vakai’i ’a e fe’unga mo e taau ‘o e ngaahi fakamo’oni faka’atita.	5.       Kei hoko atu pe
6.       ‘Ikai fe’unga ‘a e founga ngāue ‘a e ‘Atita ke ne malava tala ‘oku muimui ki he ngaahi tu’utu’uni faka’atita fakamāmani lahi, ISA.	6.       Kei hoko atu pe
7.       ‘Ikai kakato hono fakahoko ‘a e ngaahi ngāue tokateu ki he kamata ‘o e ‘Atitaʹ.	7.       Kei hoko atu pe
8.       Na’e ‘ikai fokotu’u ‘a e lulafua ki hono fua ‘o e lahi mo e mahu’inga ‘o ha fehālaaki.	8.       Kei hoko atu pe
9.       ‘Ikai ha fakamatala pea fakamo’oni hingoa ki ai ki he faipau ki he ngaahi fiema’u faka’ulungaaanga.	9.       Kei hoko atu pe

  

2. Palani tokateu ki he ngāue faka’atita

Na’a mau vakai’i ‘a e ngaahi palani tokateu ki he ngāue na’e fai ‘e he ‘Atitaʹ. Na’a mau fakahoko ai ‘a  hono siofi eni. Ko e ngaahi tefito’i ngāue leva ‘eni ‘oku fiema’u ke fakakakato pea faile ‘e he ‘Atita.

• ‘Ikai ha fa’ahinga fakamo’oni na’e lava ke fakapapau’i ‘oku muimui ‘a e ‘atita ki he tu’utu’uni faka’ulungaanga fakavaha’a pule’anga, ISA, ‘o tautautefito ki hono fakapapau’i ‘o e tau’atāina ‘a e ‘atita mei he kautaha.
• Ko hono toe sivi’i ‘o e makatu’unga lahi ‘o e malava ke hokohoko lelei atu ‘a e mo’ui ‘a e kautaha, ISA 70. Ko e konga mahu’inga eni hono sivi’i ‘e he ‘atita ha ngaahi fakatu’utamaki ‘e lava ke hoko.
• Na’e ‘i ai pe ‘a e ngaahi fetu’utaki ‘i he ‘imeili mo e kautaha ‘i he kole ‘o e ngaahi fakamatala ‘oku fiema’u ki he ‘atita pea fai foki ai mo e fepōtalanoa’aki. Ka na’e ‘ikai lēkooti pea faile ‘a e fakataha ko ia he vaha’a ‘o e ‘Atita mo kau pule ngāue ‘o e kautaha kae kamata ‘a e ‘atita.
• Ke fakahoko hono sivi’i ‘o e ala fai ha fakamatala matu’aki hala tupu mei ha kākā pe fehālaaki. Ke fahahoko ‘eni ‘i he ‘uluaki fakataha pea fakakau ki ai ‘a e ngaahi tu’utu’uni ‘a e kautaha ke mapule’i ‘aki ‘o ka hoko ha fekau’aki mo ha kākā.

Ngaahi Fokotu’u

10. Fiema’u ngāue lahi ke toe fakalakalaka ange ‘a e ngāue ke fakapapau’i ko e ngaahi tefito’i founga ngāue kuo fokotu’u ‘i ‘olunga ‘oku fakahoko pea lēkooti foki.

3. Fakahoko ‘o e ngāue

Na’a mau vakai’i mo hono fakahoko ‘o e ’atita.  Ko e kotoa ‘o e ngaahi pepa ngāue felāve’i mo hono sivi’i ‘o e ngaahi ‘elemeniti ‘o e fakamatala pa’anga na’e ‘omai kotoa ia ke fai hono toe vakai’i.  Ko e ngaahi sivi na’e fakahoko ki he:

• Koloa Tauhi Tu’uma’u
• Ngaahi mo’ua
• ‘Inasi
• Kātoa ‘o e pa’anga hūmai
• Kātoa ‘o e ngaahi fakamole; mo e
• Fehū’aki ‘a e Pa’anga

Ko e kotoa ‘o e ngaahi matavaivai na’e fakatokanga’i na’e fokotu’u pe ia ‘i he ngāue ki hono toe vakai’i ‘o e pepa ngāue ‘o e ‘atita ‘i he ta’u kuohili. ‘Oku faka’asi ‘eni ‘i he konga hono 3 ‘o e līpooti.

4. Fakamā’opo’opo mo e līpooti

Na’a mau toe sivi’i mo e konga ko ia ‘o e ‘atita fekau’aki mo e Fakamā’opo’opo mo e līpooti. Na’e fakatokanga’i ai ‘a e ngaahi ‘elia ko ‘eni ke toe fakalelei’i:

• Ko e fakataha ‘i he faka’osinga ‘o e ngāue ‘i he vaha’a ‘o e ‘Atitaʹ mo e kautaha na’e fakahoko pe mahalo ka na’e ‘ikai ke lēkooti pea faile.
• Ko hono toe vakai’i ‘a e ngaahi me’a na’e hoko kimui ‘i he ‘osi ‘a e ta’u fakapa’anga mo e fakakaukau faka’atita na’e fakahoko pea faile.
• Ko hono Fakamā’opo’opo ‘o e ngaahi fakatu’utāmaki na’e ma’u, pea mei ai ‘a e ola ‘o e ngaahi founga ngāue faka’atita pea fokotu’utu’u leva mei ai hono Fakamā’opo’opo.
• Ko e hokohoko ko ia ‘o e fakakaukau faka’atita, ‘oku fiema’u ke toe fokotu’utu’u ke faitatau mo e palakalafi 20-42 ‘o e tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA 700.

Ko hono fakakātoa, ko e konga ko ia ‘o e ngāue faka’atita ki he Fakamā’opo’opo mo e Lipooti ‘oku kei fiema’u pe ke fakahoko ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA. Ko e ngaahi fakalelei ko ia ‘e tokoni ia ki he ngaahi matavaivai ko ‘eni ke fakalelei’i pea faile foki.

5.5 Kautaha Fetu’utaki ‘a Tonga 2013/14 mo e 2014/15

Ko e ngaahi konga lalahi ‘eni na’e fai ‘a e sio ki ai ‘o faka’ilonga’i mei hono toe vakai’i:

• Palani ki he ‘Atita na’e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi, ISA, (na’e kau ki ai hono vakai’i ‘o e ngaahi fakatu’utāmaki ‘e malava ke hoko ke fokotu’u mei ai ‘a founga ngāue ‘a e ‘atita)
• Ko hono fakahoko ‘o e ngāue na’e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he tu’ututu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi
• Ko hono toe vakai’i mo e līpooti na’e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngāue faka’atita fakamāmani lahi.

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi pepa ngāue na’e fakatokanga’i ‘oku ‘ikai ke kau mai ‘i he pepa ngāue faka’atita na’e ‘omaiʹ. ‘Oku mau fokotu’u atu ai ki ho’o ‘ofisi ke mou kātaki ‘o fakakakato mai ia ki he toe vakai’i ‘o ‘enau fakahoko ngāue ‘i he kaha’uʹ. Ko e ngaahi me’a eni:

• Miniti kihe ngaahi fakataha ‘i he kamata mo e ‘osi ‘a e ‘Atita
• Toe vakai’i ‘a e ngaahi fakamole ‘oku pelepelengesi

Ko hono fakakātoa, na’a mau sivi’i ‘a e ‘atita na’e fakahoko ‘e he Kautaha ‘Atita Ernst and Young na’e fai pe ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘o e ngāue faka’atita, ISA.

5.6 Ngaahi ’atita kehe na’e fakahoko ‘e he Va’a ngāue ko ‘eni lolotonga ‘a e ta’u 2016/17

 Na’e ‘i ai foki mo e ngaahi sino kehe na’a nau kole mai ‘a e ngāue faka’atita ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘aki ia ‘enau fokotu’u ‘a e ‘Atita Seniale ko ‘enau ‘Atita Tau’atāina. Ko e ngaahi sino ko eni ‘oku tu’u tau’atāina ia mei he Pule’anga, ka ‘oku ‘i ai pe ‘enau felāve’i fakapa’anga hangatonu mo e Pule’angaʹ.

Ko e kotoa ‘o e ngaahi ‘atita ‘oku hā atu ‘i lalo na’e malava ‘o fakakakato pea līpooti atu ia ki honau kau Pulengāue lolotonga ‘o e ta’u ngāue 2016/17.

Ko e ngaahi Sino ‘eni:

1. Poate Sino’i Pa’anga Mālōlō ‘o e Falealea: na’a mau ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘o e Poate Sino’i Pa’anga Mālōlō ‘o e Falealea ki he ta’u fakapa’anga na’e 2014/2015 ‘i he lolotonga ‘o e ta’u;
2. Fakataha ‘o e Ngaahi Sosaieti Sivile ‘a Tonga: ne mau ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e Fakataha Ngaahi Sōsaieti Sivile ‘a Tonga ki he ta’u fakapa’anga ‘e 3 na’e ngata ‘i he ‘aho 31 ‘o Tisema, 2013, 2014, mo e 2015 lolotonga ‘o e ta’u.
3. Senitā ki he ngaahi Pisinisi Iiki ‘a Tonga: na’a mau ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga‘a e Senitā ki he ngaahi Pisinisi Iiki ‘a Tonga ki he ta’u fakapa’anga na’e ngata ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune, 2015. (Ko e Senitā ‘eni ‘oku Tokangaēkina ‘a e ngaahi Pisinisi ‘a Tonga ‘a ia ‘oku fakapa’anga ‘e he Potungāue ki Muli mo e Fefakatau’aki ‘a Nu’usila).
4. Kautaha Tungī Koloneiti: Na’a mau ‘atita’i ‘ a e fakamatala pa’anga ‘o e Kautaha Tungī Koloneiti ‘o ngata mei ‘aho 30 ‘o Sune, 2016. (Ko e tefito’i koloa tu’uma’u ‘a e Kautaha´ ko e Fale Tungī Koloneiti ‘a ia na’e fakapa’anga ia ‘i ha nō mei he Pule’anga.)